Gaeltacht, 2 Feabhra 1973

r i .nG eann Ceo lllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllm!llllllllllllllllllll le Tadhg 0 Rabhartaigh lllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll Is a.r ghieann m6r Airgneach na Mianach, ait a dtagann teorainn– eacha Ros Comain, Liatroma agus Shligigh le. cheile, a bhl an t-udar ag smaoineamh nuair a scriobh se Thiar i nGleann Ceo. Chomh maith le cuntas readUil ar mhianad6ireacht guail in Eirinn agus ar na gabha a ghabhann leis, tugtar teargas ar stair sh6isialta na ndaoine aniar 6 aimsir na dtiarnai talun go dti gur baineadh triail as an gcomharchumann. Fite fuaite trid ta eachtrai Chogadh na Saoirse agus sceal coscrach gra. BAGAIRT 6N TIARNA TALAIMH Tnithn6na beag ciuin a bhi ann, fa chUpla hi den Nollaig, agus ba shuaimhneacb an chuma a bhi ar Ghleann Ceo ina lui go marbhanta faoi chorradh le troigh de shneachta. 'Suil ghear a dheanfadh amach cr6 n6 c6nai ann, clai n6 crann. :'-gus ni _raib~ cuma ar an tsneachta cheanna a bheith ag 1meacht m aiChearracht 6ir bhi se sioctha go crua, agus dealramh ina cbraiceann faoi aoibh chloite na greine. Ach bhearfa fa deara an dealramh sin ag meath de reir mar bhi an gbrian ag t6gail a haoibhe den ghleann, agus ag ealu lei sios ar chill an tsleibhe thiar. Thada Triona Nic Giolla De ina seasamh ag t6in a ti fein agus an gleann go hiomlan faoina suil. An teach seo ar t6gadh ann i, bhi se ina shui thuas go hard ar thaobh an ghleanna agus beanna garbha an tsleibhe ina seasamh ar a chul. Bhi bea1ach m6r ag gabhail thart leis, idir e agus na beanna, an bealach m6r a bhi ag teacht isteach as Cul Ie Grein go Barr Gleanna agus ag gabMil as sin sios go bruach ~och Eala. Ar an taobh eile den ghleann, bhi bealach m6r eile ag gabMil sios mar an gceanna a thad leis an loch. An teach seo a bhfuil ar n-umhail air, d'fheadfa a ra go raibh se Ieath ~ealaigh idir bun agus barr an ghleanna; agus, mar a:a ~uatte cheana fein agam, ni raibh cuid ar bith den ghleann sm 1. bhfolach ar an ghirseach a bhi ina s~asamh ansiud go ~o~a~r ag breathnu uaithi. Girseach i nach raibh ach amuigh ts tstigh ar na seacht mbliana deag agus, an chead amharc a b~earf~ uitihi, c~aithfea taitt1eamh a thabhairt di. Ach ce go r~~bh SI gealch~a!cneach i gceart, agus casfholt cn6dhonn ag titim fana guaillt, ni abr6dh aon duine go raibh si d6ighiuil. Bhi si ma saith airde, go dearfa, agus bhi a corp agus a geaga cumth.a go deismear. Ach ina dhiaidh sin, nior cuireadh sa chuntas riamh i nuair a bhiodh speirmhna an ghleanna a lua thall is abhus i dtithe airneain. Is e rud a deireadh daoine go raibh sceal fada ar an chaoineas agus ar an stuaim a bhi ~g .siilll6i. Agus an dream a raibh aithne mhaith acu uirthi IS e an rud a deireadh siadsan gur girseach a bhi inti a raibh de~-speir os a cionn. An strainseir a gcasfai air i agus a dheanfa~h tan:an c~mhr~ le.i, ni d6cha go n-abr6dh se go bhfaca se gna01 ar btth mrth1 thar an mheasarthacht. Ach is sceal cinnte e go n-abr6dh se an rud a duirt moran daoine a thug a mbreithiunas uirthi: gurbh eagoitianta an tuigse agus ~n tsiodulacht a bhi inti, do ghirseach a t6gadh i measc na nuanach6iri fa mhalai garbha Ghleann Ceo. Bhi a bos lena leiceann aici, agus i ag amharc uaithi ar bhall~g n~ seanmhainis~reach a bhi go huaigneach i gcuma, an trathnona seo, ammgh thios ar bhruach Loch Eala. Sa tseanreilig a raibh an bhall6g sin ina seasamh ina hir bhi mc:ithair agus athair Thriona sinte faoi fh6d. Deich mbliana roimhe sin a cuireadh an mhathair. Fuair sise bas nuair a ·' rugadh Una, deirfiur bheag Thriona. Ni raibh an t-athair ~~rbh _ach le bliain: Tugadh eisean uathu agus gan e ach na cmg ~hana agus da1chead; ach ni raibh shiinte r6mhaith ag an dume bhocht ar feadh tamaill fhada sular eag se. Thainig seanduine thart le coirneal an ti agus e ag baint taca as bata. Bhi litir leis ina l<iimh. "Bhi me do do chuardach," ar seisean: "leigh an Iitir seo a run, go bhfeicimid cad e an sceala ata inti." ' Shin se an litir chuici, agus dhirigh se e fein mar bheadh se ag duil le buille a ghort6dh e. "Creidim, a run," ar seisean, "nach e an dea-sceala ata inti." · Seanduine m6rchnamhach a bhi ann agus e corradh leis na se troi.the ar airde. Da.Ita bunus chuid fear Ghleann Ceo mianach6ir a bhiodh ann, agus mianach6ir ar d6igh, go dti go dtug an aois air a phioc6id a fhagail uaicl.h go deo. An te ba lu a raib,h eolas aige ar stair an Ghleanna bhi a sharfhios aige gurbh e Conchur M6r Mac Giolla ne'an fear ab urranta 6 Bharr Gleanna go Loch Eala an trath a bhi se i mblath a shaoil. Agu~ chan de thaisme a fuair aon duine a SIOPA CHASSIE Loch an luir leitheid de chlu fan ghleann cheanna, 6ir bhi sin ann, an iomad treanfhear. Ach bhi Conch1Ir M6r chomh laidir sin, Ia den tsaol, go dtugtai "An CapaU" mar leasainm air. Agus an uair a cuireadh ceist ar fhear airithe cerbh iad a bheadh 1 aige ar mheitheal a bhi se ag brath a chur ar leadhb de thalamh ur, a bhriseadh, ba e an freagra a thug se uaidh: "Conchur M6r agus dormin fear!" Is iomai gaire a rinne daoine faoin chaint sin fa Ghleann Ceo, agus taobh amuigh de; ach an fear a duirt i, b'fuada uaidh a bheith ag deanamh grinn. Ach d'imigh si1td agus thainig seo. Bhi Conch(tr M6r corradh le deich mbliana agus tri sc6r san am seo, agus ba bheag den tsean-neart a bhi fagtha ann. An t-aon mhac a chuir Dia chuige, bhi se sinte faoi fu6d thios ag ball6g na seanmhainistreach ar chladach Loch Eala, agus ni raibh aon duine Ie saothru don bheirt ghirseach na don bheirt ghasur a d'fhag se ina dhiaidh. Bhi an mhuirin 6g sin istigh ag Conchur agus ag a sheanbhean, agus iad uilig faoi anas. Murab e an beagan beag airgid a bhi Triona agus an tsean– bhean a thabhairt isteach ar chniotail agus ar uibheacha, ni bheadh de bhia acu ach na pnitai agus an mhin choirce bunus an ama. Breoiteacht agus b:i.s an fhir a bhi ar shlua na marbh, chuir sin costas orthu a d'fuag i bhfiacha iad, da n-ainneoin, tigh Eoin an Droichid; agus i dtaca le Mac Alastair de, an tiarna talaimh ar leis an gleann uilig agus an mianach lena chois, bhi seisean ag eiri iontach confach ar na mallaibh cionn is iad a bheith ar deireadh leis an chios. Ni raibh se ach cuig n6 se de Iaetha roimhe sin 6 th:iinig litir uaidh fan sceal. Ach, faraor, ni raibh an cios sin ag Conchur granna le tabhairt d6, na a Ieath fein; agus ni raibh Ie deanamh aige ach fanacht go n-imiodh an sneachta go dteadh se i lathair an tiarna go miniodh se an sceal d6 agus go n-iarradh se spas air. Ach de reir chosulachta, cha raibh an tiarna ag brath fanacht le himeacht an tsneachta, n6 ba uaidh a thainig an litir seo. Bhi an seanduine cinnte de sin, ce nach raibh se in inmhe aon fhocal a leamh na a scriobh. "A Thriona, a thaisce," ar seisean, "cad e ataJpti ?" _ Thiocfadh le Triona maith bheag de chineal eigin a fueiceail sa ni ba mheasa amuigh. "Ta se ag tabhairt spas dheich la duinn," ar sise. "Agus cad e a dheanfar ansin?" arsa an seanduine. Nior labhair .si an iarraidh seo. Ni ligfeadh a croi di inse don tseanduine bhocht go raibh Mac Alastair ag bagairt an bhealaigh mh6ir orthu i gceann dheich Ia. Ach chonaic an 1 I seanduine deoir ag cruinniu ina suil agus chonaic se, fosta, · an saothar a bhi uirthi ag feachailleis an deoir sin a choinneail ar gcul. Ach thainig an deoir da hainneoin, agus shil si anua:s lena pluc. Sios an gleann a bhi si ag amharc, ar an tsean- . mhainistir a bhi thios ar bhruach Loch Eala. Thuig an seanduine an rud a bhi ar a hintinn agus dhearc seisean, fosta, ar an tseanbhall6g sin. "Mo dhuine bocht!" ar seisean. "Da bhfagadh an Ri beo e agus e ina shlainte, chan e an bealach m6r a bheadh Mac Alastair a bhagairt orainn inniu." - Tuilleadh i gceann coicfso I Rosa Thir Chonaill, sa bhliain 1909, a rugadh Tadhg 6 Rabharta!gh. Chuaigh se le ceird na muinteoireachta nuair a bhi se se bliana deag d'aois. Chaith se treimshi gearra ag sclabhaiocht in Albain chomh maith, treimhse acu ar an bhfeirm cheanna ar a bhfuair a athair bas. As na leabhair a fuairseformh6r a chuid leinn, ach ba e Seosamh Mac Grianna, an t-udar cailiuil, i .sraith Ieachtai a thug se ar Litriocht na Gaeilge, a mhuscai! suim sa scribhneoireacht ann. Chaith se triocha bliain ina mhuinteoir gairmscoile i mBreifne Ui Ruairc. Ta se ar ais anois ina phar6iste duchafs. Is brea leis an fbarraige, an ceol agus an litriocht. As Airgneach a bhean, agus ta seachtar mac agus inion acu. Beirt flhear in eitealan thaire NapleS : - c: s ..r - .. ~ ~~-:::"- ----·-··'-:::-- Fear a h-aon: "A' ohuala tU fa Naples a fheice8il agus bas a fib.ail?" Fear a d6: "ChuUaidh." Fear a h-aon: "Bhal a.mharc go maith. U muid amacb. as peitreal!" DUirt an doctur liom· go n-geobhaidh se me ar mo chosa gan mhoill." "Agus a bhfuair?" "Fuair. B'eigin domh fail reite do mo ghluaistean lena bhille a ioc. ! Padraig S. Mac Giolla Bhrlde Doirsi, Fuinneogai agus obair adhmaid. Baile Lar, Doirl Beaga Guthan Anagaire 5 F6n Bun Beag 55