Gaeltacht, 06 Iúil 1973

• Thiar i nG eann Ceo Nuair a thug Seimin fa deara go raibh se ag teacht c6n– garach don hocht a chlog bhain se searradh brea as fein sula n-eiriodh se ar a bhoinn. Ar an n6imead sin cad e :i. chuala se ach m6tar-rothar ag teacht anios leis an duchleatar sin chun na sraide. Bhain an cleatar ceanna sin an croi as mo dhuine bocht. Leim se ina sheasamh, agus thug an rasa sin chun na fuinneoige. Bhi an rothar ina sheasamh taobh amuigh de shiopa Eoin, an t-inneall stoptha agus diulach caol ard sa diallait. Bhi c6ta m6r air, peire de bhr6ga laidre air. miot6ga leath:tir air agus bairead mianach6ra a raibh lampa beag ola i bhfostu sa tosach aige ann, os cionn an phice. "M'anam gurb e Marcas, an buachaill, ata ann!" arsa Seimin. "Anios as Inis Colman ar bhuille a hocht!'' "Amach !eat i gceann do ghn6thai!" arsa Sile. "Amach leat, a deirim, sula sile se sin gur i do Jui ar do leaba a thainig se ort ar maidin !" "Muire, chan i do chodladh a bhionn tusa ar maidin, a dhuine uasail," arsa Seimin, nuair a tMinig se a fhad le Marcas agus e sin ag fagail a rothair ag t6in theach Eoin. Rinne Marcas gaire tiriuil, agus e ag tarraingt de a chuid miot6g. Bhi culaith oibre air OS cionn a chuid eadaigh, culaith a bhi smolchaite aige i mianacha domhaine na hAlban. "Deirtear go scuabann an scuab ur go glan, a Sheimin," ar seisean. "Nil inti seo ach an chead mhaidin dom, ta a fhios agat; agus bhi me lanchinnte go mbearfainn i do chodladh ort!" Dar le Seimin gurbh fhearr d6 labhairt ar a shon fein, ar eagla na heagla. "Ta me i mo stiurth6ir faoi thalamh ag d'athair le fiche bliain, a dhuine uasail." ar seisean, "agus i rith an ama sin, char beireadh sa teach orm i ndiaidh a hocht a chlog ar maidin aon la da raibh obair sa mhianach sin ansin; agus lena chois sin, a dhuine uasail, char beireadh riamh as lathair orm ach seachtain amhain ab eigean dom a chaitheamh i mo Jui. Inseoidh duine ar bith sin duit, a dhuine uasail." "Seachtain amhain tinnis i bhfiche bliain !" arsa Marcas, agus iad ag spaisteoireacht leo anonn a fhad le suil an mhianaigh. "M'anam go gcaithfidh se go bhfuil tu chomh follain le fia. An bhfuil dochar a fhiafrai diot cad e a bhi ag caitheamh ort an tseachtain sin?" "Bae rud a buaileadh me, a dhuine uasail," ar seisean. "Faoi thalamh, an ea?" "Faoi thalamh, a dhuine uasail. Ta an boc a rinne e i Meiricea leis na blianta. D'imigh se gan mhoill i ndiaidh a theacht amach as an phriosun. Ni bhfaigheadh se obair ar bith sa mhianach seo ni ba mh6." "Go direach!" arsa Marcas, agus e ag coimhead na ndrithleog as teach an innill ag imeacht ar mhuin na gaoithe. "Cad e an phriosuntacht a cuireadh air?" "Tri mhi, a dhuine uasail; agus chan leath go leor a fuair an blaigeard. Eisean a d'fhag an mant seo i mo char-sin lorg a Iaimhe, a dhuine uasail." "Lena dhoirne a rinne see, an ea?" "Lena dhoirne, an crochad6ir. Ni fheicfea suil na beal ionam a dhuine uasail. Bhi me dearg i mo chuid fola nuair ' ' ' a tugadh amach anseo me." "Agus cad e thainig eadraibh?" "Niorbh fhiu bioran ar dhUirt me leis. Bhi se ag gearan fa dhrochaer agus fa bhealai isle; agus ba e an freagra a thug mise air go raibh gach aon fhear eile chomh maith leis-sean ag obair i ndrochaer agus ag bogadaigh amach is isteach trid bhealai isle, agus mura raibh se sasta leis sin go raibh cead aige siul leis amach. Sin anois ar dhUirt mise leis, a dhuine uasail agus, ar nd6igb, deirtear a leitheid sin go minic le cuid acu fan mhianach seo. Ni raibh an dara focal ann gur chnag se me. Sin anois agat an cineal boc a chastar orainn fan mhianach seo, corruair. Ta cuid acu, a dhuine uasail- agus cuid mhaith acu, fosta-·nach bhfuil la buiochais acu ar an duine uasal ata ag cur a leitheid de shaothrU ina gcosan, istigh i mbeal an dorais acu. · Dheamhan gur drochmheas a bhionn acu ormsa, leath an ama, agus me ag iarraidh a bheith ag tabhairt gach aon seans da dtig liom d6ibh. Ach nach sin mar a bhionn an tEireannach i gc6nai, a dhuine uasail; gan meas madaidh aige ar an obair ata le fail aige ina thir fein; ach e ina bhuachaill bhrea mhUinte, agus a dM shUil a gcur taobh amach da chloigeann aige le trean duthracbta, nuair a theann se i measc na gcoimhthioch." Bhi Marcas Mac Alastair ag tabhairt cluaise don chaint seo; ach ce go dtug se iomlan a bri leis, niorbh uirthi go hiomlan a bhi a aire. Bhi se ina sheasamh taobh amuigh de shUil an mhianaigh; a dM Iaimh i ngreim a cbeile ar chUl a chinn aige; caba a ch6ta mh6ir tiont..ithe suas fana chluasa aige; an ghaoth mh6r ch6ir a bheith ag baint na hanala de, corruair; agus e ag coimhead na rnianach6iri ag teacht chuige ina mbeirteanna is ina dtriuranna agus, anois is aris, ina gcorrdhuine. Bhi cuid mhaith acu ina bhfeara m6ra, feath6gacha, agus craiceann follain orthu. Ba bheag duine acu a dtug se fa deara an dreach tlaith sin air a chonaic se ar chuid mh6r de na mianach6iri in Albain. Glanaer na sliabh ba chUis leis sin, dar leis. Ba rnhinic a chuala se nar -~hnach le mianach6iri saol fada a thabhairt leo. Ach bhi AR LEANSTAN seanmhianach6iri i gceann pioc6ide anseo agus fad suas le deich r.1bliana agus tri sc6r; agus, de reir mar bhiodh daoine ag inse d6, bhi ni ba mh6 na aon seanduine amhain fa na malai a chaith an mh6rchuid da saol ag obair faoi thalamh, agus a bhi ag gabhail thart go baganta go f6ill agus gan iad m6ran blianta 6n chead. Rud eile a thug se fa deara, nach raibh aon fhear de na feara seo a dtiocfadh leat mai:lachan a thabhairt air; agus nuair a thug sea sMil thart ar na malai crochta ar leor d'fhear ar bith iad a shiul suas n6 anuas, gan tr~cht ar a bheatha a bhaint astu, nuair a d'amharc se air sin an mhaidin gheimhridh seo, ba e an rud a duirt se leis fein gur thrua, agus gur r6thrua, an te ar fhag an Cruthaitheoir ina mharlachan e fa Ghleann Ceo. Thug corrfhear acu umhlu cinn d6, ag gabhail thairis d6ibh, umhlu a raibh a lanbharraiocht den umhlaiocht ann, dar leis fein. Thug cuid eile acu spleachadh beag air a raibh cinea! d'eagla ann, agus bhain isteach amach le luas. Bhi gasuir ina measc nac_\J dtiocfadh d6ibh a bheith baol ar na ceithre bliana deag. TMinig beirt acu i gcuideachta a cheile agus a n-aghaidheanna dughorm leis an fhuacht. Cosuil leis an mh6rchuid da bhfaca se ag gabhail thairis isteach, bhi eadach na ngasur seo iontach brat6gach. Do ghasuir da n-aois, bhi siad i bhfad r6spadanta ar a gcoisceim. Bhi peire caolchoinneal, buideal tae agus beairtin beag arain le gach aon fhear acu i bp6cai a chas6ige, agus ba dhomhain a bhi a lamha saite acu i bp6cai a mbristi. "Altu do Dhia go bhfuilimid ag imeacht isteach as an fhuacht," arsa an fear acu ba lu bri, agus an bheirt ag ealu leo isteach siar sa dorchadas. Thug Marcas ruaig ar theach an innill gur bhreathnaigh se an saslach a bhi san ait sin. Bhi r6pa cruach ag gabMil as teach an innill isteach i suil an mhianaigh agus ag rith idir railli an phriornhbhealaigh corradh maith le dha thrian de rnhile isteach faoin tsliabh. Ba e seo an r6pa a tharraing– eadh amach na boscai ina sraite agus iad fa mhaoil le gual. "Rachaimid isteach, a Sbeimin," ar seisean, ag caitheamh de a ch6ta mh6ir agus a chrochadh ar chill dhoras theach an innill. "Ni raibh me istigh ann ach aon uair arnhain riamh, agus bhi me chomh beag a!1 uair sin agus go bhfuil cuimhne caillte agam air anois, feadaim a ra." Bhog an bheirt leo isteach. Niorbh fhada a chuaigh siad taobh istigh den tsuil gur chaill siad solas an lae agus gur fagadh sa dorchadas iad. Ach las Marcas a lampa mianaigh agus rinne Seimin amhlaidh le lampa beag ola a bhi ina Iaimh leis. Thainig leo siul direach chun tosaigh go raibh siad leathchead slat, n6 mar sin, isteach; ach taobh istigh de sin, b'eigean d6ibh a gcinn a chromadh de reir a cheile go dti go dtainig siad a fhad le Mit sa deireadh a thug orthu a ghabhail ar a gcosa is ar a lamha ar feadh tamaill. Nuair a bhi siad Jeath bealaigh isteach chuala siad torman na mboscai ag tarraingt orthu amach mar bheadh toirneach ann a bheadh ag ardu a gl6ir de reir a cheile, go dti go dtainig an solas ar amharc fa ghiota d6ibh sa deireadh. Bhi fear na rnboscai ina Jui ar a bheal is ar a shr6n ar charran bheag ar tosach agus gach aon scairt cheoil aige. Theann Marcas agus Seimin isteach le taobh an bhealaigh gur lig siad r6 fada na mboscai thart; agus le saothar m6r a chrap siad iad fein isteach as an chosan a oiread agus go dtainig leis na boscai a ghabhail tharstu gan na cnamba a ghortu acu. "Caithfidh se go raibh an pUdar diabhalta gann nuair a bhiothas ag deanamh an bhealaigh seo," arsa Marcas. Rinne Seirnin gaire beag. "Ta aiteacha nios cuinge na seo fan pholl seo, a dhuine uasail," ar seisean. Rud ab fhior d6. 6ir nuair a cbuaigh Marcas isteach giota eile agus chor se isteach i gcraobh-bhealach, chonaic se rudai a chuir iontas agus naire agus fearg air. Agus cha raibh aon chraobh-bhealach dar chuir se a cheann isteach ann nach bhfacthas d6 e bheith dM uair ni ba mheasa na an ceann a raibh se i ndiaidh a theacht amach as. Fear a mbeadh meid mlieasartha ar bith· ann, ni raibh aon d6igh aige le bogadh trid na bealai seo ach ar a cheithre boinn. An fear nach nd&nfadh an lamhacan, sceaI cinnte gur a thochas fein a bheadh se roimh mh6ran ama. Ni bheadh a fhios agat cen uairiil scoiltfea clar d'eadain ar na goba cloiche a bhi crochta os dts)Chionn. Agu~ mura ndeanfa sin, chuirfea do ghualainn as a bait, sin n6 stiallfa an craiceann is an fheoil de do dhroim. GasUir ba mh6 a bhi ag bru na mboscai guail amach rompu trld na bealai seo, n6 "ag tarraingt," mar thugtai ~ fan mhianach. Na gaswr a bhi seanchleachta leis an obair, bbl siad coimheadach go leor fa dtaobh diobh fein, 6ir bhiodh a gcoirp sinte chomh hiseal leis na niilli acu agus iad ag brU agus ag dingeadh suas fana agus sios fana, agus an t-allas ag rith. Ach iadsan n~ch raibh m6ran eolais acu ar an mhianach, bhi siad i dt6lamh a ngortll fein. Thainig Marcas ar fhear de na gasUir seo agus e ina shui ar na niiJ.ll ar chUl a bhosca agus e ag gol go gear, goirt. Bhi rothai tosaigh an bhosca i ndiaidh titim de na mi.JU agus ni raibh bealach amach aige thairis lena chur i gceart. Cibe utamail a bhi ar an duine bhocht, bhi a sciathain bheaga loma feannta go feoil aige in aiteacha agus fad ag cur fola. Ba thrua an feic an duine granna, ina shui ansin fa ead6chas, giota de flfllllllllfllllllllllllfllllllllllllfllllllll!llllllllllllllllllfl Je Tadhg 0 Rabhartaigh Dlllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll!llllllll: chaolchoinneal sal.te i gcnap d6ibe ina chrag aige; na deora ag rith anuas Jena ghruanna a bhi dubh daite ag dusta an ghuail; agus a bhosca guail ina lui ansin agus gan ait aige le bogadh a bhaint as, go dubh na go ban. Ba e rud a rinne Seimin Ban gaire faoi. "Dar fia !" ar seisean. "Is deas an fear thusa. I do shui ansin mar bheadh seanchailleach ann, in ait an bosca sin a tharrainl!t chugat fein agus e a chur i gceart aris. Is m6r an naire duit e, a run!" Ag criochnu na cainte seo do Sbeimin choir, thug se a aghaidh thart ar Mharcas mar bheadh se ag duil leis an fhear sin labhairt ar aon n6s leis fein. Gnuis a bhi rite le mishasamh a fuair se ar Mharcas agus e ina shui ansin ar a ghogaide idir na railli agus gan smid as. Dar le Seimin: "Is e an b6thar ata i ndan don ghasur seo, agus is maith an airi air e." Ach nuair a chonaic se an maistir 6g ag gabhliil ar a ghluine agus ag cur an bhosca ar na railli, ni raibh ann ach nar chaill se an anail. Thainig broideadh ar gach aon ribe di chroimeal bheag le trean iontais. Nior fagadh focal sa duirie bhocht. Agus nior dhUirt an maistir 6g aon fhocal leis, go dubh na go ban. Ar an ghasUi a bhi iomlan a airesean. "Bog leat amach le do chuid guail, ar do shuaimhncas," ar seisean, "agus ma theann do bhosca de na railli aris, na caill do dh6chas ar an d6igh sin, a dhuine. Suigh ar do shuaimhneas ar a chill go dtaga duine eigin le cabhair ort. Agus, ar scor ar bith, ni fada go raibh neart fairsinge agat le do bhosca a chur ar ais ar na railli fa na bealai seo. Imigh leat anois." Dar le Seimin: "Ni stadfaidh an diulach seo go bhfaga se gach aon chraobh-bhealach sa mhianach chomh fairsing le priombbhealach"-rud a raibh se cinnte de nuair a chuaigh siad isteach de ch6ir bhalla an ghuail agus thliinig siad ar lucht na bruiseala. Ba iadsan an dream arbh e a ngn6 na bealai a thochailt, de reir a cheile, sna sala ag lucht bhainte an ghuail. "A fheara breatha," arsa Marcas, agus e ar a ghogaide i lar an bhealaigh, "an do choinini ata sibh ag deanamh na mbealach seo '!" Thug cupla duine acu spleachadh ar Sheimin agus, ar nd6igh, thug Marcas a aghaidh thart air chomh maith le duine. "Creidim gur uaitse a fuair siad ordu na bealai seo a fhagail chomh cling is ata siad, a Sheimin ?" ar seisean. "Is fior sin, a dhuine uasail," arsa mo Sheimin granna. "Ach ni shilim gur c6ir a bheith ina dhiaidh orm. Ni dhea~na mise ach an rud a hiarradh orm." "Bhuel, dean mar iarrfaidh mise ort uaidh seo amach. Gabh.thart anois de chois bhalla an ghuail agus tabhair !eat amach gach aon fhear pioc6ide da bhfuil ann. Cruinnigh na tarraingteoiri, fosta, agus gabhadh an t-iomlan direach acu -gach aon fhear sa mhianach-amach a fhad leis an chead ait a dtig ar dhuine a cheann a chromadh taobh istigh den tsuil; agus tosaiodh siad a thochailt rornpu. Fagadh ~iad an priomhbhealach sin se troithe ar airde agus se tro1,the ar leithead. Tosaiodh siad ansin ar na craobh-bheala1 agus deanadh siad mar an gceanna le gach aon cheann acu da bhfuil in usaid anois. Deanadh siad sin, a Sheimin; agus da mbaineadh se bliain druidte astu, ni bhainfear aon w1sa guai1 fa seo go raibh se deanta, agus deanta i gceart. Anois, a Sheirnin, bi ar obair, a chailleach. Diolfar gach aon fhear agus gach aon ghasur de reir an Jae, go bpille siad aris ionsar a gcuid seanaiteacha." "Maith go Ieor, a dhuine uasail," arsa Seimin, ag cur aoibhe ar a ghnuis nach raibh ar a chroi, agus bhog se leis ar a cheithre boinn chomh maith is thainig leis, isteach uathu sa dorchadas, san ait nach raibh bealach ar bith ach an spas folamh a bhi idir an da shraith charraige ar baineadh an gual as a ngreim teann. Jstigh ansin a bhi balla an ghuail, agus fir chrua a ionsai le pioc6idi. "An gcluin tu me, a ghiolla seo?" arsa Seirnin, ag sathadh a chinn isteach idir dha chrann taca. "Cad e sin?" arsa an gl6r toll istigh. "Fag uait an tochailt agus cuir sceaia 6 dhuine go duine, soir agus siar de chois an bhalla, go gcaithfidh siad a bheith de leim amuigh chomh tiubh is thig leo. Abair leo sUil an phoill a bhaint amach ar a ndicheall." Neach a raibh aghaidh dhubh air, fiacla geala agus brollach foscailte a raibh fionnadh air, thainig se amach aniar as an dorcbadas le solas coinnle. "In ainm De, an a dhath ata contrailte?" arsa an gl6r toll. "Is e a bhfuil contrailte," arsa SCirnin, "gurb e ordu an .mhaistir 6ig go gcaithfidh gach aon fhear, beag is m6r, a bheith amuigh ag sUil an phoill ar an da luas." D'imigh an choinneal agus an aghaidh siar aris as ambarc. Tuilleadh i gceann coi