An chéad uair a las siad na soilse i stáisiún BSL i nGaoth Dobhair. D’athraigh sé an saol uilig ar fud na tíre - an dóigh a bhí na tithe lasta suas (solas in achan seomra ina áit ceann amháin lasta leis an lampa tilly), thosaigh an trealamh leictreach cosúil le citil agus cuisneoirí, thosaigh daoine ag obair sna monarchana.

Fad: 00:01:47 Éist

---

Coimisiún na Talún (Land Commission) ag roinnt amach an chaoráin (an portach) idir na tionóntaí.

Fad: 00:02:45 Éist

---

Slí bheatha a bhí ag daoine – bhí iascaireacht na scadán iontach maith fá Thrá Eanach (Bá Thráigh Éanach) i nDún na nGall (baile fearainn ‘An Dumhaigh’, paróiste dlí ‘Leitir Mhic an Bhaird’, barúntacht ‘Baollaigh’, toghroinn ‘Leitir Mhic an Bhaird’). Tháinig deireadh léi fríd am nuair nach rabhthar ag díol éisc díreach amach as an áit sin ní ba mhó. Thugtaí na scadáin ar shiúl go Teileann agus go hAilt an Chorráin.

Fad: 00:01:16 Éist

---

Corra srl. ag teacht isteach leis an fharraige – bhíodh páistí ag dul síos ag iascaireacht le rópaí agus hookannaí beaga sna poill bheaga a bhíodh fágtha nuair a théadh an fharraige amach arís.

Fad: 00:02:55 Éist

---

Iascaireacht na scadán iontach maith i dTrá Eanach (Bá Thráigh Éanach) i nDún na nGall. Chuir sagart thuas i Mín na Croise (i bparóiste dlí ‘Teampall Cróine’, i mbarúntacht ‘Baollaigh’, i dtoghroinn ‘An Machaire’, i gcontae ‘Dún na nGall’) mallacht ar an iascaireacht mar gheall ar an dóigh a tugadh na scadáin ar shiúl go Teileann, go hInbhear agus go hAilt an Chorráin gan obair fágtha do mhuintir na háite. D’imigh an scadán ó shin.

Fad: 00:03:30 Éist

---

Ag obair ar na préataí ar Oileán Rossie [ainmnithe mar Inchbroach fosta i mbá Mhonadh Rois (Montrose Bay)] in Albain go dtí mí na Samhna. Bhí an obair sin níos fearr ná a bheith ag fanacht sa bhaile (in Éirinn) gan dada nó a bheith ar shiúl ag obair ar fheirmeacha agus ag déanamh draentaí (draenacha) nó ag tollánú faoin talamh cosúil le luchóga.

Fad: 00:00:47 Éist

---

Obair mhaslach sna tolláin agus ag caint faoi na háiteacha garbha inar fhan sé. Donnchadh ag obair sna tolláin – ag fáil £16 sa tseachtain. Ag caint fá gadaíocht, cearrbhachas srl. Bhí 800 fear ann.

Fad: 00:05:14 Éist

---

Chaith Donnchadh an chuid is mo dá chuid ama in Albain in Fyfeshire agus bhí cuid mhór fear as Gaoth Dobhair ansin. Ag obair ar an fhéar, na hearraí, biatas siúcra nó tornapaí. Cúpla focal faoi phionnaí coirce. Fear an capaill. Talamh maith in Fyfeshire.

Fad: 00:04:01 Éist

---

Nuair a d’fhill Donnchadh chun an bhaile i ndiaidh a chuid oibre in Albain, d’oibrigh sé leis an BSL (ESB) idir 1955 agus 1958 ag cur suas cuaillí ó cheantar na nGleanntach go dtí stáisiún Mhín na Cuinge i nGaoth Dobhair. Thosaigh stáisiún Ghaoth Dobhair ag dó na móna thart fán am sin. Ba £5 sa seachtain a phá ar feadh cúpla bliain. Na deacrachtaí a bhí leis an obair sin go raibh air a bheith ag obair in áiteacha iargúlta sna cnoic. Píosa fada – cuntas maith de na himeachtaí laethúla agus scéala áitiúla a bhí i gceist leis an obair sin.

Fad: 00:21:03 Éist

---

Imeachtaí an IRA (Óglaigh na hÉireann). Bhí na hainmneacha Pat O’Donnell [Ó Domhnaill], Johnny Gallagher [Ó Gallchóir] (as Gaoth Dobhair) agus Patrick McGinley [Mac Fhionnaile] luaite sa phíosa seo.

Fad: 00:03:28 Éist

---

D’fhan Donnchadh ar an scoil go raibh sé 14 bliana d’aois, ansin d’imigh sé go hOileán Rossie [ainmnithe mar Inchbroach fosta i mbá Mhonadh Rois (Montrose Bay)] in Albain ag obair ar na préataí ar feadh naoi n-uaire sa lá. Bhí daoine as na Rosa agus as Gaoth Dobhair ansin fosta. Cuntas maith ar an obair - bhí na préataí iontach mór ar an oileán sin, mar gheall ar an ghrian agus nach raibh sioc ann. An pá a fuair sé ná £1,7s,2d.

Fad: 00:05:51 Éist

---

Bhí lear mór comharchumainn in Albain – ceann in achan bhaile. Bhí neart oibre acu agus neart orduithe d’earraí uathu fosta. Ní raibh an méid céanna oibre ar fáil sna siopaí beaga – na deacrachtaí oibre a bhí ann (cosúil leis an rud a tharla leis na monarchana i nGaoth Dobhair blianta ina dhiaidh sin).

Fad: 00:02:38 Éist

---

Am an chogaidh in Albain agus na fir a tógadh agus a cuireadh isteach in airm na Breataine. Ma bhí tú ag obair leis an fheirmeoireacht, thiocfadh leis an fheirmeoir tú a choinneáil amuigh as an arm, ach bhí ort dul go dtí an sáirsint achan trí mhí le do phas a fháil stampáilte. Tógadh lear mór daoine amach as a gcuid leapacha. Bhí daoine grádaithe – daoine ar ghrád 1 nó 2 ábalta dul isteach díreach ar aghaidh. Ar ghrád 3, b’fhéidir go raibh rud inteacht contráilte le do shúile nó rud inteacht mar sin.

Fad: 00:03:45 Éist

---

Chas Donnchadh ar a bhean (Méabha) thall in Dundee – bhí sí ag obair ansin ar na préataí in áit a bhí lear mór girseach as Mullach Dubh. Dream as Árainn Mhór agus muintir na hÉireann ag obair mar tattie hokers. Saol mar a bhí ansin - bhí daoine as na háiteacha céanna ag coinneáil le chéile. Tragóid Árainn Mhór - na hoibrithe a cailleadh agus iad ag teacht chun an bhaile as Albain. Bhí Méabha go hádhúil nach raibh sí ar an bhád an oíche sin.

Fad: 00:05:11 Éist

---

Athrach mór an tsaoil - saol iontach maith anois leis an méid airgid atá ag na páistí óga sa lá atá inniu ann. Nuair a bhí siad óg ar an Chlochán Liath ní raibh siad ábalta milseáin a cheannach nó dada. Bhí air a dhul isteach ar an Chlochán Liath dhá uair sa tseachtain fá choinne free beef. Ach fosta, bhí daoine níos sláintiúla ina saol ná mar atá sa lá atá inniu ann. Is maith le daoine a gcarranna úra a cheannach an t-am ar fad anois. Meath na Gaeilge sa cheantar anois – an rud is measa nuair a dhruid siad an scoil i Mín na Croise agus bhí ar pháistí a dhul go dtí an Clochán Liath, áit nach mbíonn an Ghaeilge in úsáid mar an ghnáth teanga ann. Tá cúrsaí oideachais níos fearr anois – nach gcaithfidh daoine imeacht go hAlbain fá choinne obair faoi mar a bhí.

Fad: 00:07:23 Éist

---

Stair na Rosann – seanchas Pháidí ‘an Chóip’ nó Pat/Paddy ‘the Cope’. Cuimhne Dhonnchaidh ar an fhear a thosaigh an ‘Cope’ (comharchumann) sna Rosa – amuigh i Mín Doire. Bhunaigh Páidí go leor oibre - siopa, bácús, iascaireacht. Bhí neart bochtaineachta ann ag an am sin.

Fad: 00:05:58 Éist

---

Cúrsaí Náisiúnachas - Nuair a bhí Donnchadh thart fá 12 bliain d’aois [1932 nó 1933]. Scéal suimiúil fá thrioblóid mhór a bhí ag tionóntaí Mhachaire Maoláin nuair nár dhíol siad an cíos agus thóg na péas stoc (beithígh) na bhfeirmeoirí. Cuireadh ochtar chun an phríosúin (seachtar fear agus bean) de thairbhe nach raibh cíos díolta ar feadh 3 bliana nó mar sin. Sé mhí príosúnachta a fuair siad. Níltear cinnte fán dáta ar tharla na himeachtaí seo. Tá na hainmnithe Dan O’Donnell, Peadar O’Donnell, Brigid Boyle agus an tIRA (Irish Republican Army/Óglaigh na hÉireann), RIC (Royal Irish Constabulary/Constáblacht Ríoga na hÉireann) luaite sa phíosa seo. Ballraíocht in Óglaigh na hÉireann. Nuair a fuair na daoine amach as an phríosún, tháinig de Valera isteach ansin agus “fuair sé ar shiúl le hachan rud”. “Húdaí Beag fá choinne Gaoth Dobhair, de Valera fá choinne Ireland”. Ainmneacha na ndaoine a cuireadh sa phríosún - Brigid Boyle, Charlie Sharkey as Machaire Maoláin, Mícheál Mac Giolla tSeachlainn (Heuston) agus Aodh Ó Chnáimhsí, Eddie McGettigan, Peter Brennan, Páidí Ann Boner agus Terence Boner.

Fad: 00:22:57 Éist

---

Ag taisteal go hAlbain - a chuimhne ar bhád Dhoire go Glaschú. Turas fada agus garbh a bhíodh ann i rith na hoíche. An chéad uair a bhí Donnchadh ann, bhí scaifte mór as Anagaire ar an bhád fosta. Ní raibh mórán airgid ag daoine (go háirithe ag na hoibrithe óga i ndiaidh daofa an scoil a fhágáil) agus ní raibh a fhios acu cén áit le ghabháil le béile a fháil nuair a shroich siad Albain. Thaispeáin Johnny - fear níos aosta – a bhí 30 bliain d’aois – iad thart ar Glaschú ar an chéad oíche.

Fad: 00:04:15 Éist

---

Míniú ar an ainm Machaire Maoláin in aice leis an Chlochán Liath. Deir Donnchadh go bhfuil an focal ‘machaire’ bunaithe ar ‘mara’ (uisce) nó ‘lánmhara’. Ciallaíonn ‘maolán’ bó nach bhfuil adharca ar bith uirthi.

Fad: 00:01:08 Éist

---

Logainmneacha ar an chósta agus ar na bailte fearainn. (29.02) Carraig an Róin/Rúin, Poll an Bruaigh, Poll Cúng, Baile Ruaidh, Barr an Rua, Tobán na nDeor. Poll na Cailligh (idir Machaire agus Mín na Craice) ag Hewland’s cnoc ina pholl mór agus contúirteach - cailleadh Michael Houston ann nuair a bhí Donnchadh ina ghasúr óg.

Fad: 00:02:57 Éist

---

Bhíodh comórtais cheoil ar an Chlochán Liath – rud nach raibh ann ina óige. Nuair a bhí Donnchadh óg, shiúlfadh siad suas agus anuas an tsráid ar an Chlochán Liath ar Lá Fhéile Pádraig nó ar Dhomhnach Cásca ag seinm a ngléasanna.

Fad: 00:00:55 Éist

---

Nuair a phill Donnchadh ar ais as Albain, cheannaigh sé seanteach agus píosa talaimh in áit a raibh an seanhalla damhsa/ceoil [i Machaire Maoláin]. Tógadh i 1930 é. An chéad áit a ndeachaigh na Brennans (Leo Brennan agus a theaghlach) chuige i nDún na nGall. Ba sa halla sin a thosaigh an banna ceoil Sliabh Foy ag bualadh. Dream eile nuair a bhí Donnchadh óg, na ‘Uncle Joes’ ag dul thart ina gcarbháin ag ceol. Tincéirí a bhí maith ag seinm ceoil – na ‘Slimey Doherty’s’ as Gleann Fhinne. Obair eile feirmeoireachta - flax, beet.

Fad: 00:02:46 Éist

---

Banna ceoil Mhachaire Maoláin/Mhín na Croise. Seanchas an bhanna ceoil agus scéal maith fá mar a chuaigh siad go Gaoth Dobhair an oíche sular tógadh an tAthair Mac Pháidín agus cuireadh chun an phríosúin é. Mharaigh siad Reynolds Mór a bhí i gceannas ar an R.I.C. ar an Chlochán Liath.

Fad: 00:11:57 Éist

---

Banna ceoil Mhín na Croise - bhuail Donnchadh sa bhanna ceoil sin i 1938. Daoine as cúig bhaile/bhaile fearainn a bhí istigh ann – ina measc Machaire Maoláin, Mín na Croise, Mín Doire Eidhinn agus Loch Sálta. Bhí achan ghasúr óg thart ábalta ceol nó gléasanna a bhualadh.

Fad: 00:02:04 Éist

---

Cluichí peile a imríodh idir an Clochán Liath agus Gaoth Dobhair. Mheas Donnchadh gur Húdaí Beag Ó Gallchóir as Gaoth Dobhair an t-imreoir ab fhearr a chonaic sé ariamh. D’oibrigh Donnchadh le Húdaí Beag, Neilí Jamesie agus Eoghanie Mór in Albain.

Fad: 00:09:14 Éist

---