Ag déanamh poitín. Níl mórán ag dul sa cheantar anois. Bíonn poitín ag teacht ó Ghleann Cholm Cille de réir mar a chluineann Séamus.

Fad: 00:00:39 Éist

---

Cuimhne James ar an lucht siúil agus an cheird a bhí ag cuid mhaith acu. Táilliúir agus gréasaí bróg. Bhí Denis Ryan luaite sa phíosa seo. Seanfhocail – scráideog [sráideog] (leaba ar an urlár).

Fad: 00:02:49 Éist

---

Chuaigh James go dtí an scoil i Leitir Bric i 1934 – bhí meascán de bhuachaillí móra agus cailíní móra ann. Minic go leor ní bhíodh scoláirí ar an scoil i rith an geimhridh nó an tsamhraidh nuair a bhí rudaí le déanamh sa bhaile. An bhrúidiúlacht a thug an Máistir Rua do na daltaí. Eachtra a tharla i 1939 ar an scoil nuair a bhuail James buille ar ghasúr eile agus de thairbhe sin thit sé amach leis an Mháistir Ó Braonáin (máistir óg a tháinig isteach nuair a d’éirigh an Máistir Rua as) nuair a chuir sé pionós air agus d’fhág James an scoil.

Fad: 00:04:32 Éist

---

Chuaigh sé féin agus a bhean Bríd ar ais go Sasana i ndiaidh a bpósta. Bhí an chéad leanbh Páidí leofa agus tháinig an chéad ghirseach is sine ar an tsaol thall i Sasana. Béarla uilig a bhíodh siad ag caint thall.

Fad: 00:00:54 Éist

---

Bhí saol breá aige ansin agus casadh léir daoine suimiúla air. Daoine breá a bhí sna Sasanaigh. Bhí dúil acu ag inse scéalta faoin Sasanach, an tAlbanach agus an tÉireannach. Bhí meas go leor ag na daoine ar casadh Séamus orthu ar na hÉireannaigh.

Fad: 00:02:19 Éist

---

Nuair a d’fhág James an scoil, chuaigh sé chun an Ráibeáil ar an tSrath Bán agus fostaíodh é le feirmeoir i nDroichead an Phlum (Plumbridge) ar £1 sa tseachtain ar feadh sé mhí. Coolmore’s farm a bhí ann. Ag obair ó 6 a chlog ar maidín leis na ba a bhlí an chéad rud.

Fad: 00:03:08 Éist

---

D’imigh James go Coventry, Sasana mar bhí deirfiúr s’aige thall ansin. Fuair sé obair sna mianaigh guail ag 18 mbliana d’aois – chaithfeá deich slata a dhéanamh sa lá sula bhfuair tú bonus. Ba é an rogha a bhí aige ná dul síos sna mianaigh nó dul isteach in arm na Breataine. Chaith sé ceithre nó cúig bliana ar an obair sin, go dtí go raibh an cogadh thart.

Fad: 00:02:21 Éist

---

Phill James, a bhean agus a gcuid bpáistí chun an bhaile go Béal an Átha Móir ansin agus thosaigh sé ar obair talmhaíochta. Cheannaigh sé tarracóir agus thosaigh sé ar threabh do na comharsanaigh agus shaothraigh a bheatha mar sin ar feadh tamaill. Thosaigh sé ag obair leis an ‘fhoraoiseacht’ (forestry) [an Roinn Foraoiseachta] agus chaith sé cúig bliana déag ag gabháil don obair sin go dtí gur gortaíodh é i 1980 agus d’éirigh sé as.

Fad: 00:01:29 Éist

---

Bhunaigh sé féin agus a chuid mac Páidí agus Peadar muileann adhmaid agus tá an gnó sin ag gabháil go sár-mhaith ar fad. Tá beirt mhac de chuid James sa ghnó sin anois. Níonn siad poist adhmaid.

Fad: 00:04:11 Éist

---

In 1895, bhí uncail James ag obair ar ‘Bhóthar an Iarainn’ agus ba 10 scillinge sa tseachtain a phá. Obair chrua a bhí ann.

Fad: 00:02:36 Éist

---

Ag obair in Sasana, ag obair sna mianaigh guail a bhí sé. Cur síos ar an dóigh a thosaigh sé ar an obair seo, thug na gardaí rogha do nuair a thóg siad é, é sin nó an t-arm. Chuaigh sé faoin talamh. In Derbyshire a bhí sé nuair a chuaigh sé anonn an darna uair. Bhí teach aige agus tonna guail saor in aisce achan mhí mar go raibh sé ag obair sna mianaigh. Cuntas maith ar an obair ansin, bhí obair chrua ann. Timpistí a tharla ansin fosta, fir a raibh aithne aige orthu. Mar a bhí siad ag tabhairt amach an ghuail as na mianaigh. Bhí scaifte mór ag obair ansin san am sin. Bhí ceithre scór beithígh acu thíos sna mianaigh ach ní mhairfeadh siad i bhfad. Ag obair ar a mbolg a bheadh siad ina luí agus iad ag obair.An t-éadach agus clogaid a bhíodh orthu. Ní raibh a ghoile rómhaith agus chuir an dochtúir an locht ar an obair a bhí sé ag déanamh. Chuirtí éan bag síos sna mianaigh le feiceáil caidé an méid gáis a bhí iontu. Bhí daoine deasa ag obair leis. Ba don “National Coal Board” a d'oibir sé. Bhí pá de chúig phunt sa lá (sa seift) aige.

Fad: 00:19:52 Éist

---

Scéalta faoi na Dúchrónaigh (Black & Tans). Scéal greannmhar faoin Rí a bhí ag iarraidh fuil Éireannach.

Fad: 00:03:07 Éist

---

Cleamhnas agus cur síos maith ar an dóigh a dhéantaí seo. Scéal faoi fhear sa chomharsa a bhí ag iarraidh pósadh agus rinneadh cleamhnas do. Téarmaí ag gabháil leis an chleamhnas, crodh nó spré. [Tá a bhean Bríd ag caint fosta] A Nóra Dhubh caidé do chruth, “trí bhó dhéag agus bearrach dubh”

Fad: 00:05:53 Éist

---

Oíche na gaoithe móire. Tharla sí i rith na 1890í.

Fad: 00:01:07 Éist

---

Leigheasanna. Snáithe Leonta - leigheas a bhí ag seanduine beag sa chomharsanacht, Mícheál Lochlainn (beo go raibh sé 105 bliain d’aois).

Fad: 00:04:45 Éist

---

Leigheasanna. Leigheas an Chait Bhráid - fuair James an leigheas seo ó sheanduine sa chomharsanacht i 1940 nuair a bhí 12 bhliain d’aois.

Fad: 00:01:21 Éist

---

Leigheasanna. Leigheas Casachtach - an bláth buí ar an aiteannach a bhruith agus cúpla leigheas eile.

Fad: 00:03:18 Éist

---

Scéal faoi theach tábhairne sa cheantar a bhí ag déanamh damhsaí – ní raibh teach tábhairne ar bith eile foscailte thart san áit. Maidin Lá Fhéile Pádraig bhí Séamus ag cuartú uisce beatha sa teach tabhairne sin agus bhí corp ina luí ar an leaba nár aithin bean an tí – dúirt Séamus léi cuir fá choinne an tsagairt. Thug sí an deoch dó gan a dhath.

Fad: 00:02:30 Éist

---

Pisreoga Cailleacha gallda – bhainfeadh siad báinne as ba na gcomharsan. Scéal faoi chailleach a thiompaigh isteach ina giorria le bainne a bhaint as bó a comharsa ach chonaic an fear í agus scaoil sé í. Oíche Bealtaine. Dar leis dá gcreidfá, thugadh siad fíor. Caillí pisreogach – scéal faoi fhear as na Gleanntaí ar a casadh cailleach ag bligh bó.

Fad: 00:03:37 Éist

---

Scéal sí a d’inis a mháthair dó. Bhí teaghlach ann agus fuair an bhó bás – rud a chuir isteach orthu go mór. Suas an bealach, bhuail an t-athair le fear iontach beag a dúirt go mbeadh achan rud i gceart ar maidin. Go mbeadh bó úr sa bhóitheach ag fanacht leis. Rud a bhí. Chuaigh achan rud go maith daofa go ceann i bhfad – rugadh gamhna don bhó agus thug sí neart bainne. Sin go breá go dtí gur shocair an fear go ndíolfadh sé an tseanbhó – d’éalaigh an bhó air.

Fad: 00:03:21 Éist

---

Scéalta faoi na sióga. ‘Lios’ an t-ainm a thugtaí ar an áit ina gcónaíodh na sióga (faoin talamh). An t-amhrán a bhí ag scaifte sióg .i. ‘Dé Luain, Dé Máirt agus Dé Céadaoin’ agus an fear a cuireadh cruit air.

Fad: 00:07:55 Éist

---

Scéalta síodh. Ceantar uasal ar a thalamh féin, cheannaigh a athair an talamh atá sé ina chónaí ar go fóill. Slatacha cáil agus crainn uasal agus duine ar bith a thógfadh iad, bheadh méar nimhneach nó rud inteacht acu. Girseacha a tharraing dhá slat a fuair bás. Scéal grinn faoi fhear le cruit air a bhí ar a bhealach na bhaile agus chuala sé na sióga ag ceol “De Luain, De Máirt.....” Scéal eile faoi fhear ar an bhaile agus fuair a bhó bás air, bhí sé ag guí le hairgead a fháil lena theaghlach a choinneáil, shiúl sé an bealach mór agus casadh fear eile air a thug bó do. Bhí gamhna ag an bhó fríd am ach chaill sé an t-iomlán nuair a smaoinigh sé cúpla ceann acu a dhíol ag an aonach.

Fad: 00:06:52 Éist

---

Scéal fá am na dtrioblóidí [1919-1923] sa cheantar agus an seanduine a cuireadh faoi ghlas sa bhóitheach fá choinne 10 lá.

Fad: 00:02:18 Éist

---

Scéal suimiúil eile fá Dhónall Ó Conaill nuair a d’fhiach na Sasanaigh an nimh a chur ina chupa. Bhí sé thall i bparlaimint Shasana agus bhí siad ag iarraidh déanamh ar shiúl leis. An girseach a d’inis do go raibh nimh ina chupa trí rán a d’inis sí do. “A Dhónaill Uí Chonaill, an dtuigeann tú Gaeilge? Tuigim a chailín, caidé sin is léir duit? Tá oiread nimhe in do chupa agus a mharódh na céadtaí.” D’athraigh sé a chupa thart le fear eile agus maraíodh an fear eile. Bhí an scéal sin ar an scoil aige le cois rudaí eile.

Fad: 00:03:02 Éist

---

An táilliúir agus an scríbhneoir, Peadar Breathnach, bhí sé maith ag cumadh amhráin. Rann dena chuid.

Fad: 00:01:58 Éist

---

Gach ceithre seachtaine thugtaí tonna guail do. Ba ghnách leis cuid de a thabhairt do chúpla sean phinsinéir a bhí ina gcónaí in aice leis, bhí barraíocht aige féin. Bhí na comharsan a bhí acu iontach maith daofa agus gach Nollaig, thugadh siad bronntanais dona páistí. An caidreamh idir é féin agus na daoine thart air. Bhí dúil aige thall in Sasana.

Fad: 00:06:07 Éist

---

B’as Inis Eoghain a tháinig muintir Uí Dhochartaigh i 1774 go Béal an Átha Móir. Nuair a bhí James óg, chonaic sé leac a raibh Eoghan Ó Dochartaigh agus 1774 scríofa uirthi ach ní fhaca sé an leac ó shin.

Fad: 00:01:02 Éist

---

Scéal ar dóigh faoi Ghearóid Óg Ó Dochartaigh – eachtra a thit amach ina thaobh. Deirtear sa tseanchas go bhfuil lán craiceann searraigh d’óir i bhfolach ar an talamh.

Fad: 00:07:39 Éist

---

James agus Dónalll ag déanamh cainte agus caibidil faoi Ghearóid Óg Ó Dochartaigh. Dhá dheartháir – Eoin agus James a bhí ins an scéal. Noble mar leasainm ar James – cur síos ar an dóigh a bhfuair sé an leasainm sin agus an dóigh a lean sé ar aghaidh. Seanchas faoina athair mór agus an ‘Noble Bar’.

Fad: 00:02:45 Éist

---

D’fhág Clann Uí Dhochartaigh Inis Eoghain i 1774 nuair a díbríodh as a gcuid talaimh iad. Scéal faoin Ghorta Mór agus Páidí Beag as Leitir Bric a tharla ar an 12ú Meán Fómhair i 1846.

Fad: 00:04:06 Éist

---

D’imigh Peadar Mhícheáil Noble (athair James) go Meiriceá agus cheannaigh sé féin agus a chuid deartháireacha (James agus Éamonn) cuid mhór talaimh in Great Falls in Montana. Ba ghnách leo crainn go leor a bhaint agus a thabhairt go muileann adhmaid lena ngearradh. Bhí siad ag gabháil go maith go dtí go dtáinig Peadar chun an bhaile lena athair a fheiceáil nuair a bhí sé ag éileamh. D’fhág sé Gearmánach i gceannas ar an obair thall ar feadh tamaill ach tharlaigh sé gur dhiúltaigh bean Pheadair pilleadh go Meiriceá. D’fhág sin a dhóigh féin ag an ghadaí de Ghearmánach agus chaill Peadar saibhreas de thairbhe. Fuair Séamus an fíorscéal amach nuair a bhí sé i Meiriceá i 2001.

Fad: 00:05:49 Éist

---

Ag deileáil leis an Bhéarla – ní raibh mórán de teanga aige. Bhí Béarla maith ag an athair mar gheall ar an seal a chaith sé i Meiriceá.

Fad: 00:00:54 Éist

---

Díospóireacht faoi scéal na sióg.

Fad: 00:01:00 Éist

---

Scéal fá scoláirí ag teacht ar ais i ndiaidh a gcuid ama caite ag an scoil samhraidh. Scéal Sheáin na Coimirce agus a mhadadh - scéal sí.

Fad: 00:04:39 Éist

---

Bean céile Shéamuis, Bríd, ag ceol amhráin, “My Lovely Old Fintown”. Níl sé seo críochnaithe, rinne sí dearmad de na focail.

Fad: 00:01:43 Éist

---

An míniú ar an chúis go dtugtar Béal an Átha Móir ar an bhaile fearainn ina bhfuil Séamus agus Bríd ina gcónaí – bunaithe ar an abhainn mhór atá ag teacht aniar fríd.

Fad: 00:00:58 Éist

---