Teach ceann tuí a bhí siad ina gcónaí ann ar dtús. Tithe seascar a bhí iontu. Cur síos ar an taobh istigh den teach, tine mhór sa chistín agus lampa crochta ann. Tábla faoin fhuinneog agus leaba sa chistín. Adhmad thart ar an leaba agus crochadh ar an tine.

Fad: 00:01:08 Éist

---

An talamh a bhí idir na tithe/clainn a bhí ann. Sean teach a bhí a haintín pósta ann ina mbíodh na stáisiún ag an sagart, cur síos ar na málaí saic a chuireadh siad síos ar an urlár agus iad ag fáil an tígh réidh don sagart.

Fad: 00:03:09 Éist

---

An troscán a bhíodh acu, driosúr, miasaigh, babhlaí. Focail a bhí in úsáid, ainmneacha ar earraí sa teach. Na solais a bhíodh acu agus na cinéil urláir a bhíodh acu.

Fad: 00:04:21 Éist

---

Ag saothrú airgid san am, ag iascaireacht scadáin, ag talmhaíocht, eallach. Ní raibh le ceannach ach plúr, tae agus siúcra. Bhí préataí, cál, tornapaí agus meacain acu féin. An luach a bhí ar mhála plúir, 16 scilling a mála. Rinne siad a gcuid aráin féin ar an tine. Rinne siad im fosta, tá cuinneog aici go fóill. Cur síos ar an dóigh a bhuail siadsan an t-im.

Fad: 00:05:38 Éist

---

Ag marú na muice nuair a bhí sí óg. Bhí muc bheag acu sa bhaile a cheannaigh siad ar an aonach. Tháinig an búistéir leis an mhuc a mharú. Ag baint an fhionnadh de chraiceann na muice l’uisce te. Cur síos ar mharú na muice agus a tabhairt ar shiúl ar an traen.

Fad: 00:05:42 Éist

---

Cuimhní ar a hóige, tógadh i Machaire Uí Rabhartaigh í. A cuimhní ar ainmhithe sna tithe. Fuair a máthair bás nuair nach raibh sí ach coicís d’aois, thóg a haintín í. B’as Machaire Uí Rabhartaigh a hathair agus as An Fán Mhór a máthair mór, Margaret Johnny Ghallchóir. Mar a casadh a hathair mór agus a máthair mór ar a chéile. Ag dódh ceilpe ar an ché.

Fad: 00:05:11 Éist

---

Ag dul na scoile, Fanny Johnny Earcáin an múinteoir as Gort an Choirce agus an máistir Ó Gallchóir as Gaoth Dobhair, Séan Hanraí a bhí ina chónaí ar an Ardaí Bheag, a bhí aici. Rinne sí scrúdú ullmhúcháin don choláiste le dhul ar aghaidh fá choinne múinteoireachta agus fuair sí scoláireacht le freastal ar Choláiste Bhríde i 1935.

Fad: 00:06:05 Éist

---

Thosaigh Máire ag teagasc thíos ar an Chaisleán Nua, ag déanamh ionadaí do bhean as Gaoth Dobhair. Ní raibh mórán eolais aici san am sin, ní raibh taithí aici. Ina dhiaidh sin fuair sí post eile mar ionadaí arís i gCo. An Chabháin, bhain sí sult as. Bhí sí ina cónaí ar fheirm agus bhí beithigh acu. Rinne sí cúpla mí ansin go bhfuair sí post lánaimseartha i Ráth Mealtain ar feadh cúpla bliain. Ansin fuair sí post istigh in Inis Bó Finne. Bhí lúcháir uirthi le sin mar go raibh sí ag iarraidh post sa Ghaeltacht. Bhí sí 18 mbliana ansin. Thóg sí féin agus a fear teach istigh ar an oileán agus bhí saol ar dóigh ansin. A ham ar an scoil.

Fad: 00:09:54 Éist

---

Bhí sí ag teagasc i nGort an Choirce fosta, bhí sí breá sásta ansin fosta. Chaith sí 22 bliain ansin. Bhí dúil aici san am a chaith sí ag teagasc. Scéal greannmhar faoin am a chuaigh sí ag faoistin ón scoil.

Fad: 00:04:02 Éist

---

Scéal greannmhar faoi ghasúr beag ar an scoil agus a chuid léitheoireachta.

Fad: 00:02:54 Éist

---

An saol a bhí aici, ag buachailleacht agus ag ithe glasraí amuigh sna cuibhrinn. Luibheanna a bhí ag fás, biolar (watercress), bhíodh siad a ithe. Ag amharc i ndiaidh na lacha agus an eallaigh, ag déanamh eadra agus ag obair leis an mhóin.

Fad: 00:04:23 Éist

---

Ag caint ar obair shamhraidh, jabanna in óstáin agus an t-idirdhealú a rinne na mná rialta, nach dtiocfadh leis na cailíní seo airgead a shaothrú ag obair taobh amuigh den bhaile ach chuir an cogadh deireadh le sin. Bhí idirdhealú déanta idir na mná rialta a bhí ina múinteoirí agus iad sin nach raibh fosta. Bhíodh naprúin ghorma agus bán ar na mná rialta nach raibh ag teagasc.

Fad: 00:03:36 Éist

---

Iad ag baint na múiríní agus préataí thíos ar an Dúbhaidh. Tá barraíocht coiníní ann anois le rud ar bith a chur ann.

Fad: 00:02:07 Éist

---

Ag imeacht go Coláiste Bhríde i mBaile Chonaill ag 13 bliana d’aois, bhí cumha uirthi nuair a chonaic sí na crainn uilig san áit. Bhí daoine as Fánaid, Gort an Choirce, An Bhealtaine agus Doire Chonaire léi ar an choláiste. A cuimhní ar a ham ansin agus ar na mná rialta. TÁ BRISEADH SA TÉIP AG 46:56.0 SEO DEIREADH TAOBH 1. Cur síos ar an áit. Ní raibh cuairteoirí ar bith aici. Shocair sí ar choláiste i ndiaidh tamaill agus bhain sí sult as. Na hábhair a rinne sí, eolaíocht agus luibheolaíocht agus na cluichí camógaíochta a d’imir sí. Ag an deireadh seachtaine bhíodh siad ábalta a dhul go dtí an trá le siúl. Fuair sí corr chuairt óna colceathar a bhí ina cónaí ar an Bhaile Úr. Fuair sí na bhaile ag an Nollaig. Na rialacha a bhí acu nuair a bhí siad ag ithe. Bhí cailíní aimsire acu leis an níochán a dhéanamh.

Fad: 00:14:54 Éist

---

D’imigh sí go Baile Átha Cliath go Coláiste Dhún Céirigh (Carysfort) i gCarraig Dubh i 1939. Ní raibh Máire ariamh a dhath níos faide ná Leitir Ceanainn. Scéal grinn faoi nuair a shroich siad Baile Átha Cliath agus iad ag déanamh a mbealach go Dún Céirigh, shíl Máire gur tórramh a bhí sa trácht uilig a bhí ar an tsráid. Bhí an t-airgead gann san am. Bhí mná rialta ansin fosta. An dóigh a ba ghnách leo stáidéar a dhéanamh. A cuimhne ar an oíche a thit buama ar an North Strand i mBaile Átha Cliath. Chaith sí 2 bhliain ar an choláiste. Rinne sí go maith sna scrúdaithe. Le linn an ama sin, fuair a hathair bás ach insíodh di féin agus dá deirfiúr, a bhí i Sráid Chatha Brú, go raibh sé tinn agus go gcaitheadh siad a dhul na bhaile.

Fad: 00:13:14 Éist

---

Athrach an tsaoil, na mná mar a bhíodh san am sin agus mar atá anois ó thaobh éadaigh, gruaig, 7rl. Gan scolaíocht san am sin ach amháin sa gheimhreadh nuair nach raibh mórán oibre le déanamh, gan mórán béarla. Bhí ocras ann le linn an chogaidh ach ní raibh amanna eile, bhí lacha, cearca, uibheacha, bainne agus mar sin de acu féin, ní raibh mórán le ceannach.

Fad: 00:03:39 Éist

---

Snáthaid cnámh (bone needle) a fuair Máire istigh ar an oileán in Inis Bó Finne am amháin, bhí sí i nGort an Choire ag taispeántas uair amháin agus i mBaile Átha Cliath fosta. Fuair sí í in áit a raibh clocha dóite, taispeánann seo go raibh daoine ina gcónaí ann ag am amháin. Fuair sí píopa beag ann fosta.

Fad: 00:02:54 Éist

---

Cónaí / taisteal go oileán Inis Bó Finne.

Fad: 00:02:34 Éist

---

Seanchas Oileáin Dhúiche amuigh ar chúl Inis Bó Finne. An áit a tháinig an t-ainm as. Bhí teach phobail beag ann a raibh clocha de shórt éigin cosúil le bró istigh ann, chonaic Máire iad agus deirtear gur clocha a bhí iontu le plúr a dhéanamh le sórt inteacht de chomaoineach a bheith acu fadó fadó. An cónaí deireannach a bhí ar an oileán, Clann Uí Bhríde, ba ghnách leo beithigh a thabhairt isteach ‘un oileán trasna an Chlocháin.

Fad: 00:05:28 Éist

---

Chaith sí saol maith, bhain sí sult as a ham istigh ar Oileán Inis Bó Finne, go háirithe roimh am na Nollag. Bhí na páistí beag agus chaitheadh sí bréagáin Dhaidí na Nollag a chur i bhfollach, a cuimhní ar an am sin agus an seanfhear, Paidí Dick, ag scéalaíocht. Deireadh sé an paidrín gach oíche agus an dóigh a bhí se ag rá Ár nAthair.

Fad: 00:03:41 Éist

---

Ag coinneáil scrathóg muice le hamharc i ndiaidh oibriú an choirp. Ag coinneáil fuil muice le bruith i min choirce le hithe cosúil le lúbán dubh. Bhí daoine i bhfad níos folláine nó mar atá anois ach bhí aicídí ann cosúil leis an chréachta (TB).

Fad: 00:04:38 Éist

---

Níl mórán tithe ar Oileán Dúiche anois, níl cé ar bith ann ach oiread. In Inis Bó Finne fuarthas babhla nó cupán déanta as cloch ach measann sí gur cailleadh é. Chonaic sí fáinne (Fairy Ring) ar an chnoc os cionn na scoile. Bhí dath níos éadroime ar an fhéar san fháinne. Deirtear gur seo an áit a mbíonn na sióga ag damhsa. An oíche a tháinig na sióga aniar an bealach mór agus isteach an tí ag seanbhean a bhí ina cónaí ar an oileán.

Fad: 00:04:10 Éist

---

Scéal ag Máire faoin am a bhí sí i dteach na scoile agus chuala sí an siosarnach ar an taobh amuigh ach nuair a d’amharc sí amach ní raibh duine ar bith ann. Bhí sí ag meas gur na sióga a bhí ann.

Fad: 00:02:42 Éist

---

Séideán sí ar an fharraige. Earc sléibhe a chonaic sí ar an phortach (lizard). Scread an bhean sí. An fear gorta.

Fad: 00:02:52 Éist

---

Scéalta sí: Daoine ag dul ar seachrán, nach bhfuil míniú ar bith air. Lá amháin a bhí sí ar an trá lena haintín, bhí ceo ann agus d’imigh siad ar seachrán. Tharla sé cúpla iarraidh di ó shin, i mBaile Átha Cliath, i Leitir Ceanainn agus ar an Fhál Carrach, an áit ar deachaigh sí ar seachrán.

Fad: 00:09:05 Éist

---

Bhí píosa maith talaimh i mBaile Chonaill ar leis an Olphartach é. Díshealbhú i mBaile Chonaill agus i Machaire Uí Rabhartaigh. Scéal Mary Thomas (Mary Robinson a bhí uirthi). Bhí asal agus gabhar sa teach cheann tuí a bhí aici. Bhíodh sí ar shiúl fríd an tír le bascaed ag díol earraí bheaga. Tamall sular bhfuair sí bás bhí sí ag rá go raibh aingil agus daoine a bhí marbh ag tabhairt cuairte uirthi.

Fad: 00:06:05 Éist

---

Na daoine a thug an béarla isteach, measann sí nach raibh mórán daoine anseo ar dtús. An seanbhean a dúirt faoi na chéad daoine a tháinig trasna na Mucaise, nach raibh a dhath le feiceáil ach an toit a bhí ag na cailleacha dubha i mBun an Inbhir. Nuair a tháinig Colm Cille go Cnoc na Naomh. Comharthaí a tá a fhios ag Máire faoi shocrú daoine idir Machaire Rabhartaigh agus cé Bhaile an Easa agus go rabhthar ag iompair móna idir an dá háit.

Fad: 00:07:24 Éist

---

Logainmneacha, Poll Gorm (Blue Pool). Deir sí gur lucht na Gaeilge a bhí ag teacht go Coláiste Uladh a thug an t-ainm sin air, go háitiúil tugadh an Loch air. Tá clocha leagtha amach thart air atá cosúil le uaigheanna beaga le clocha ina mullach ach deir na seandaoine gur an fharraige a rinne é ach a teoiric féin ag Máire.

Fad: 00:02:35 Éist

---

Tuilleadh faoi logainmneacha, an Céideadh. Fuair seo a ainm nuair a roinneadh an talamh. (Páirt / Céadú de choimín).

Fad: 00:02:13 Éist

---

An Clochán idir Inis Bó Finne agus tír mór, tá ceann eile in Machaire Uí Rabhartaigh.

Fad: 00:02:42 Éist

---

Sean urnaí a bhí ag a sean haintín: Tabhair sin anocht, go bliain anocht, ‘s na grásta is mó, ‘s na peacaí is lú, Má chí Dia aon duine againn idir dhá chomhairle, Go seolaí Dia ar chomhairle an leasa muid, ‘s go sábhála sé muid ar ár dtrí namhad, Má tá an saol an diabhail agus a cholainn. Go sábhála sé muid ar aicídí, ar ghalair ghránna, ar chré an tinibh agus ar uisce, Ar náire shaolta, ar scannail phoiblí? Ar éagóir gcarad, ar dhroch shúil a amharcann ar aon duine, Ar dhroch shúil a bheith ag aon duine dúinn Agus ar mhaithe leis ár gcomharsan.

Fad: 00:02:22 Éist

---

Scéal an tairbh. Fuair sí seo ó leabharlann i mBéal Feirste. Dhá fhear de chlann Uí Bhríde ar tugadh tarbh dóibh. Cuireadh an dlí orthu nuair a chaill siad an tarbh. An scéal a d’inis siad sa chúirt go raibh siad ag iompar an tairbh i gcurrach go Baile an Easa agus gurbh éigean daofa é a bhádh.

Fad: 00:02:43 Éist

---