Ní raibh uisce reatha nó leictreachas sna tithe acu. Uisce a tharraingt as an tobar, fiú nuair a bhí lucht na Gaeilge aicí. Na béilte agus na hamanna a bhíodh siad ann. [Tá briseadh sa téip ó thaobh A go taobh B] An bia a bhíodh acu agus amanna na mbéilte. Na soithigh a bhíodh acu fosta.

Fad: 00:01:55 Éist

---

Ganntanas ar phlúr, tae, éadach agus bróga i rith am an chogaidh. Bhí cúpóin acu. Plúr dubh a bhí acu agus bhí sé doiligh le hithe. Bhí a gcuid ime féin acu, bhí eallach acu fosta. Ní raibh milseáin ar bith le fáil, bhí toitíní gann fosta. Théadh siad ó shiopa go siopa ag cuardach earraí. Bhí 2 siopa i Rann na Feirste. Bhíodh tae agus milseáin le lucht na Coláiste Gaeilge nuair a tháinig siad. Bhí an Margadh Dubh (Black Market) ag dul san am sin, £1 ar phunta tae. White Horse an t-ainm a bhí ar na toitíní a bhí le fáil.

Fad: 00:03:13 Éist

---

An chéad charr i Rann na Feirste. Ag Brianaí Dhonnchaidh a bhí sé. James Sharkey in oifig an phoist fosta. Ned Chonaill agus Dan (bhí carranna agus leoraí acu seo), Brianaí Ghráinne (deartháir John), bhí leoraí aige, ba ghnách leis a bheith ag iompar móna go Baile Suingean (St. Johnston).

Fad: 00:01:45 Éist

---

Bhí siopa ag a taobh ach tá sé druidte anois. Níl siopaí ar bith ar an bhaile anois. A cuimhne ar an tsiopa, sheasadh sí isteach do fhear an tsiopa nuair a théadh sé amach, Paidí Thaidhg, bhí buasanna acu fosta ina dhiaidh sin.

Fad: 00:02:20 Éist

---

Seanchas halla Dhobhair. Bhí siopa ann ag Cónall Ó Fearraigh as an Luinnigh ar dtús. Nuair a dhruid an siopa tar éis tamaill, shocraigh cúpla fear an siopa a cheannach ó Chónall. A fear céile, Pádraig, Charlie Hughie Phaidí, Paidí Charlie Jimmy, Micí Mhainy agus John Charlie Mhicí na fir a cheannaigh é. Thosaigh siad ag reáchtaíl cluichí ‘whist’ i dteach ar dtús agus a halla ansin. Bhí tine fhoscailte ann, baineadh amach an clár (counter). Airgead a chruinniú leis na cluichí ‘whist’ le píosa a chur leis an halla. PJD (Patrick J Doherty) a chóirigh an halla. Críochnaithe in 1971 nó 1972. Thosaigh damhsaí ansin, bhí an banna istigh ann fosta ag cleachtadh. Bhí halla bhreá ann. D’oscail an tUachtarán, Máire Mhic Ghiolla Íosa (Mary Mc Aleese) halla úr ar 30 Márta 2006. Tá ríomairí agus ‘pool’ ann. Is maith an rud é.

Fad: 00:05:49 Éist

---

Ag dul ag an Easpaig, am an chogaidh a bhí ann. Ar bháid ó ché Neddie Frank, ní raibh carranna acu, bhí peitreal gann. Siar go Cionn Caslach ag an Easpag. Bhí 40 acu ann. Thug an tArd Mháistir i Rann na Feirste isteach fá choinne tae iad, Séamus Ó Domhnaill ab ainm do.

Fad: 00:02:26 Éist

---

Thosaigh sí ag obair i monarcha Chroithlí in 1945, bhí tréán oibre inti an t-am sin. Léir daoine ag obair ansin. Ag rothaíócht chun na hoibre. Ag fuál ar an inneall. Mícheál Ó Bulger an bainisteoir a bhí aici. Cur síos ar an obair, lóid ag imeacht achan tráthnóna. Na huaireanta oibre a bhí aici. D’oibríodh sí Satharn fosta corr uair. Bhí pá de 15 scilling aici. Bhí sí 15 bliana d’aois san am. D’ardaigh an pá de réir ama.

Fad: 00:05:43 Éist

---

Bábóga Chroithlí, an cineál a rinne siad. Dhíoltaí thart fríd an domhain iad. Chaith sí 10 mblina ag obair ansin go dtí 1955 nuair a pósadh í. Ni raibh cead aici oibriú tar éis a pósta. Bhí moll daoine ag teacht isteach le hiad a cheannach, bhí siopa ansin fosta. Bhí a fear céile ag obair sa mhonarcha fosta. Bhí luach de £2 10 scilling ar na babóga san am sin.

Fad: 00:05:20 Éist

---

Thosaigh an monarcha in 1940, thosaigh a fear céile, Patrick, ag obair ann in 1942. Nuair a pósadh í ba ghnách léi obair a dhéanamh sa bhaile, ag fuál sa tráthnóna agus san oíche. Dhéanadh sí £6 nó £7 corr uair sa tseachtain. Bhí Patrick ag obair ansin go dtí 1979, seo tús le druid an mhonarchain. D’fhág cuid acu ar dtús agus ansin scaifte eile acu, fuair siad poist ar an Screabán ar an Eastát i nGaoth Dobhair. Dhíol siad na hinnill agus an t-éadach, bhí a fear ag déanamh seo, bhí sé ar dhuine de na daoine deireanacha leis an áit a fhágail. Thosaigh Nuvotem i ndiaidh sin. Lucht oifige atá ann anois.

Fad: 00:04:58 Éist

---

Stair an mhonarchain, cairpéidí a rinneadh ar dtús inti. Bhí aintín Sarah ag obair ansin. Druideadh sin agus thosaigh siad ag déanamh síoda. Bhí Sarah ar an scoil san am sin. Mhair sin cúpla bliain gur druideadh arís í. Ansin thosaigh na bábóga. In 1979 d’imigh cuid acu na Screabáin, an lá a tháinig an Pápa go hÉirinn.

Fad: 00:01:36 Éist

---

Rugadh Sarah i Rann na Feirste i mí na Samhna. Chuaigh sí na scoile i Rann na Feirste. Ag dul faoi láimh an Easpaig (Cóineartú), an Teagasc Críosta uilig le foghlaim acu. Bunadh a clainne, tá siad muinteartha de chlann Mhic Grianna (na scríbhneoirí).

Fad: 00:05:08 Éist

---

Athrach mór nuair a tháinig leictreachas in 1955. Lampaí tilly a bhíodh acu roimhe sin. Ag teacht isteach san oíche sa dorchadas i ndiaidh an damhsa. Oíche amháin chuaigh sí isteach, bhuail sí suas in éadan buicéad tornapaí. Na raidió a bhí acu, bhí cinn acu sular tháinig leictreachas, chaití iad a thabhairt na gharáiste lena luchtú. Chonaic sí athrach mór, solas taobh amuigh agus taobh istigh le cnaipe.

Fad: 00:03:52 Éist

---

Lá a pósta: pósadh in Anagaire í ar an 10 a chlog ar maidin. Bhí sé iontach difriúil ná mar atá anois. Bhí dinnéar sa bhaile acu le muintearthas agus comharsan. D’imigh siad ar mhí na mealla go hAlbain ar bhád Dhoire. Chaith siad coicís ansin. Bhí léir Éireannaigh thall san am sin ag obair.

Fad: 00:01:38 Éist

---

Siocán a mhair 6 seachtaine an t-am sin i 1947. Fuair cuid mhór eallaigh bás. Ní raibh carranna ar bith ann an t-am sin, ag siúl a bhí said fríd na gcuibhreann.

Fad: 00:00:55 Éist

---

An lá a bhuail soilseach an monarcha, Lá Aonach Jack a bhí ann. Chuir siad na meaisíní as, bhuail soilseach ceann acu agus chuaigh sé ar thine. Scanraigh siad uilig agus rith siad amach. Chuaigh sí isteach i dteach eile ar an bhaile, bhí siadsan ag rá an phaidrín. Chuaigh cuid eile go Teach Phaidí Óig. Shiúl an chuid is mó acu na bhaile, d’fhág siad na carranna.

Fad: 00:05:11 Éist

---

In 1943, 4 Feabhra, ar an 8 a chlog ar maidin, bhuail splanc shoilsigh Teach Pobail Anagaire. Lá Aonaigh an Chlochán Liath a bhí ann. Bhuail sé an bheairic in Anagaire fosta. Buaileadh fear de na gardaí agus an foirgneamh. Bhí an tAifreann sa halla mór in Anagaire ar feadh tamaill. Chaitheadh daoine a bhí ag pósadh dul go teach pobail eile. Scriosadh teach an phobail.

Fad: 00:02:43 Éist

---

Nósanna ag baint le míonna áirithe den bhliain. Mí Feabhra, Márta (aimsir, an bhó riabhach), Mí Mheithimh (mí na Feil Eoin), Iúil (mí na súl buí), Lúnasa (mí na Feil Muire).

Fad: 00:03:35 Éist

---

Oíche Fheil Bríde, na nósanna ag baint leis an oíche seo. Dá mbíodh Bríd sa teach, théadh sí amach agus théadh sí thart ar an teach. Déanann Sarah í féin go fóill seo i dtigh a mic. An rámas a deir sí “Go ar bhur nglúine .....”Fágann sí amuigh bratóg go maidin. Sábhalann an bhratóg thú ar thubáisití, toirneach, 7rl. Comharsa di a dhéanann crosóg Bhríde di.

Fad: 00:02:52 Éist

---

Choinnigh sí scolairí Gaeilge agus choinnigh a máthair fosta. Thug sin traidhfil maith airgid na cheantair. Ní raibh a leath oiread coinníollacha i gceist san am sin, choinnigh siad uimhreacha móra, méid seomraí 7rl. Tháinig rialacha úra amach ansin. Stad a máthair a gcoinneál nuair a d’fhág Sarah. Tagann cuid acu ar ais go fóill ag Sarah ar cuartaíocht. Téann cuid de scaifte Rann na Feirste go Gaoth Dobhair anois, níl go leor spáis acu i Rann na Feirste. Daoine as an Tuaisceart is mó a bhíodh ag teacht.

Fad: 00:05:08 Éist

---

Tragód Bhaile Mhanúis (10 a chlog oíche Luan, 10 Meitheamh 1943) – chaill fear amháin 3 mhac, chaill moll acu cúpla duine den teaghlach (19 ina n-iomlán). Shéid mianach suas, tháinig siad isteach ón fharraige i mBaile Mhanúis. Tháinig cúpla duine slán. Tá leacht tógtha i Mullach Dubh. Bhí boinn airgid ag fear amháin ina phóca, cham an pléascadh iad. Cuireadh cuid acu i gCionn Caslach agus cuid acu in Anagaire. Cluineadh an trup fhad le Leitir Ceanainn. Ní raibh a fhios caidé a tharla go lá arna mhárach.

Fad: 00:03:21 Éist

---

Oíche a ghoid siad curach le dul go Machaire Loisc. Casadh dhá bhuachaill orthu oíche amháin ag siúl ar an trá., thóg siad leo curach. Chuaigh siad isteach sa churach ach thiontaigh fear acu an curach. Bhí siad uilig fliuch báite. B’éigean dóibh éadach tirm a thabhairt do na stocaigh le dul na bhaile ó Dhobhair go Rann an Feirste. Ragaíocht fan bhaile a bhí siad.

Fad: 00:02:59 Éist

---

An oíche a bhris siad prios nuair a bhí siad ag imirt dallóga. Shocraigh siad prios a bhí i dteach eile, an cineál céanna, a thógáil ón teach eile agus a chur ina áit. Thart fá 1947 a bhí, bhí siocán mhór ann. Nuair a tháinig bunadh an tí eile ar ais (bhí siad ar shiúl ar laethanta saoire), shocraigh siad scéal a dhéanamh suas leis an ghloine a bhí briste sa phrios a mhíniú.

Fad: 00:03:06 Éist

---

Caitheamh aimsire: Ag dul chuig damhsaí. Ní raibh iompar ar bith acu, chaitheadh siad siúil nó rothaíocht. Ag dul go Dún Lúiche, Mullach Dubh, Anagaire. Na bannaí ceoil a bhíodh ag na damhsaí. Bhíodh daoine na háite ag buaileadh ceoil sna hallaí go minic san am sin.

Fad: 00:03:20 Éist

---

Caitheamh aimsire nuair a bhí sí óg. Théadh siad isteach ag céilithe lucht na Gaeilge. Bhíodh cumhaidh orthu nuair a d’imíodh siad arís. Damhsaí ag ceann an bhealaigh le daoine as Gaoth Dobhair, Croithlí agus Anagaire, ag damhsa ar an bhealach mhór. Bhain siad taitneamh iontach as an tsaol. Ní raibh mar atá anois le ólachán agus mar sin de. Ní raibh mná ag dul isteach sna tithe leanna, athrach mór ar an am, measann sí gur le teacht na teilifíse a d’athraigh rudaí.

Fad: 00:02:28 Éist

---

Ní raibh ólachán nó drugaí ná a leithéid ar fáil san am sin. Ní raibh cead ag mná dul isteach sna tithe leanna. D’fhágadh siad an teach ar 9 a chlog, thosaíodh an damhsa sa halla thart ar 10. Banna a bhíodh ag buaileadh. Na damhsaí a bhíodh acu, ‘ladies choice’. Nuair a stad na hallaí, ní raibh an greann céanna acu. Bhíodh troid ann achan oíche. Tháinig athrach ansin le tithe tabhairne. Ní raibh hallaí ann níos mó. Síleann Sarah go ndearna an t-ólachan dochas don áit.

Fad: 00:03:11 Éist

---