An teach inár tógadh é, teach ceann tuí a bhí ann, cuireadh slataí air in 1925. Cur síos ar an teach a bhí acu. Thagadh an t-eallach agus na cearca isteach an tí. An cineál maide mullaigh a bhí sa teach. Ag déanamh an tuí don teach. A chuimhne ar fás aníos ag éisteacht le lucht an airneáin istigh sna tithe. Bhí na tithe seascair, urláir chréafóige (cré ghorm) a bhí acu. Cuntas maith tugtha aige ar an eolas seo uilig. Bhí an tine i gcónaí lasta, ag coigilt na tine, ag déanamh an tae ar an choigilt. Bhí leaba ag taobh na tine. Bhí cuirtín ag cuid de na daoine thart ar an leaba ach cláir a bhí thart ar an chuid is mó de na leapacha. Bhíodh an píopa agus an tae istigh i bpoll an bhoc. As cochán a bhí na leapacha déanta agus dheargadh a athair mór a phíopa le píosa cocháin tarraingthe as taobh na leapa agus lasta sa tine. Thugtaí toit den phíopa cré do dhaoine nuair a théadh siad isteach sna tithe. Bhí spás sa doras a ligeadh don chat fáil amach agus isteach.

Fad: 00:22:20 Éist

---

Lampaí beaga crochta ar thaobh an bhalla a bhí acu. Chuirtí ola iontu.

Fad: 00:01:48 Éist

---

In 1933 bhí deontais ar fáil, in 1934 fuair a athair deontas le teach úr a thógáil, £85 a fuair siad, cheannaigh siad an t-ábhar uilig don teach ar an Bhun Bheag. Bhí trí sheomra agus cistin acu. Fear sa chomharsan a rinne an obair. Chosain an teach £150. Bhí bóitheach cearc le tógáil i gcuideachta an tí úir. Bhí doras na gaoithe agus doras an fhoscaidh acu.

Fad: 00:07:27 Éist

---

Mar a tháinig na chéad Duibheannaigh go Rann na Feirste: Conall Ó Duibheannaigh - ghlac sé scilling na banríona agus b’é an chéad Duibheannaigh in Rann Na Feirste.

Fad: 00:01:18 Éist

---

Seo eolas John Ghráinne ar an scéim a bhunaigh an rialtas 1935 – 1937. Tugadh talamh agus tithe do theaghlaigh i gCo. na Mí agus d’fhág teaghlaigh Conamara, Rann na Feirste agus Gaoth Dobhair agus shocair siad i gCo. Na Mí, an áit ar fhás Gaeltacht úr. D’imigh dream Rann an Feirste 14 Aibreán 1937. Chuaigh níos mó de dhream Chonamara go Co. Na Mí in 1935. Bhris siad a gcroí le cumha.

Fad: 00:05:46 Éist

---

Na daoine a d’fhág Rann na Feirste faoi scéim an Rialtais agus d’imigh siad go Co. Na Mí. Tugadh dhá acra agus fiche – cúig acra agus fiche do gach teaghlach, tithe, beithígh agus cúpla ceann eallaigh. D’imigh cuid acu go hAlbain ina dhiaidh sin, theagasc cuid acu Gaeilge agus d’imigh cuid acu san airm. Bhí dúshlán rompu nuair a chuaigh siad suas ansin, bhí corr scirmis idir na daoine a shocair ansin agus muintir na Mí. Shocair cuid acu go maith ach bhí cuid eile nár shocair ariamh. Bhí cumha orthu i ndiaidh an bhaile. Tháinig siad ar ais chomh minic agus a thiocfadh leo ach bhí na tithe tugtha ar shiúl acu.

Fad: 00:08:25 Éist

---

D’imigh John é féin go Baile Átha Cliath ag obair. Ba ghnách leis a dhul ar cuairt chuig dream Rann na Feirste a bhog go Co. Na Mí ar a ghearrán iarainn (rothar). Chonaic sé féin an chumha a bhí ar na daoine sin.

Fad: 00:03:25 Éist

---

An Gorta - Corra (tobán mór) a thug an rialtas do dhream Rann Na Feirste le babhla brat (sú) a fháil.

Fad: 00:03:37 Éist

---

Béilí an lá a bhíodh acu, bhíodh siad ina suí luath ar maidin. Bhí cuid mhór oibre le déanamh. Bhíodh siad amuigh ó dhubh go dubh san Earrach. An cineál bí / bia a bhíodh acu. Ag rósadh préataí ar an tine agus a n-ithe le cois bainne na bláithe agus scadáin úra.

Fad: 00:03:08 Éist

---

Bhí scadáin úra acu i ndiaidh na Samhna. Cur síos ar an phróiseas nuair a bhíodh siad ag sailleadh scadáin sa pheicilt (sú scadáin). Scadáin goirt. Bhí léir éisc acu agus bhí siad ag bráth ar an iasc. Bhí fear ar an bhaile a dhíol iad.

Fad: 00:02:49 Éist

---

Bhí siad deas den chósta agus bhain siad slabhac, creathnach agus bia eile na farraige. Bia iontach folláin a bhí acu agus arán na mine buí, bhí an plúr daor agus d’úsáid siad an mhin bhuí. Bhí bainne acu féin, ní raibh ocras ariamh orthu. Bhí an saol simplí acu, ní hé mar atá anois.

Fad: 00:02:41 Éist

---

Bhí léir ceardaithe ar an bhaile mar shampla, fíodóir, gréasaí, búistéir, táilliúir agus mar sin de. Théadh an búistéir thart fríd an bhaile ag díol na feola.

Fad: 00:01:29 Éist

---

Ag déanamh poitín.

Fad: 00:03:26 Éist

---

Ag póitseáil in Rann na Feirste, ní dhearna sé féin ach rinne a dheartháir. Chuaigh sé amach oíche amháin lena dheartháir agus bhí siad ag póitseáil bradáin. Cáineadh é ach níor dhíol sé é agus cuireadh na phríosúin é. I ndiaidh oíche amháin, dhíol a mhac an cháin agus fuair sé amach.

Fad: 00:05:25 Éist

---

A chuimhní ar an obair ar an phortach agus ag tógáil móna le asail agus feamhnógaí. Bhí na asail costarnocht mar nach raibh an t-airgead acu le crúite a chur orthu.

Fad: 00:04:22 Éist

---

Móin: meitheal Móna; nuair a thagadh cúpla fear lena chéile, thugadh cúpla fear lá do fhear eile le obair na móna a dhéanamh agus ansin dhéanadh siadsan an rud céanna dó. Níor chosain an obair a dhath daofa. Cur síos maith ar an obair a bhí a dhéanadh acu.

Fad: 00:06:47 Éist

---

Talmhaíocht / Ag cur barr: Cuntas ar chur na bpréataí:- ag leagadh na scoilteáin. Cléibh aolaigh le leas a chur na preátaí, cléibh feamainne a iompair aníos ón cladach agus a bhualadh ar an iomaire.

Fad: 00:06:14 Éist

---

Gruth Buí: bainne a bhíodh ag an bhó i ndiaidh í breith.

Fad: 00:02:27 Éist

---

An Fómhar - cuntas speisialta ar thógáil cruach fudair. Bhí léir den obair le déanamh ag na mná agus na páistí nuair a d’imíodh na fir go Albain le obair a fháil.

Fad: 00:02:15 Éist

---

Aonach Jack, Mín An Leice/ Aonach an Chlocháin Liath: - a chuimhne ar laethanta na n-aontaí. Aonach beag an tsíl i Mín An Leice san Aibreán.

Fad: 00:07:15 Éist

---

Aonach Jack i Mín an Leice – cur síos maith aige ar a chuimhne ar an aonach. Bhí dhá theach tabhairne in Mín an Leice agus ba ann a bhlas John a chéad bhuidéal leanna agus é ina stócach óg. Scéalta aige faoin am seo.

Fad: 00:10:35 Éist

---

Na chéad bealaí a tógadh – Bealach na Mine Buí, cumadh amhrán faoi Rann na Feirste agus tá an bealach sin luaite ann. Asail a bhíodh in úsáid sa tsean am, bhí droch bhealaí ann.

Fad: 00:03:28 Éist

---

Ba mhór an difir a rinne leictreachas in Rann na Feirste 1955 - An chéad raidió (wireless i rith am an chogaidh) i Rann na Feirste.

Fad: 00:04:59 Éist

---

An chéad raidió in Rann na Feirste – ba ag Feidhlimidh Dhónaill Phroinsais a bhí an chéad raidió. Bhíodh gach duine ina seasamh thart ag éisteacht léi.

Fad: 00:04:09 Éist

---

Fuair siad oifig poist in Rann Na Feirste in 1936 ach tá sí druidte le cúpla bliain. Bhí stampa 2 phingin san am. An chéad fón in Rann Na Feirste - Anagaire 7 an uimhir.

Fad: 00:03:19 Éist

---

Rann nó dán faoi na bacaigh ná lucht siúil a thagadh go Rann na Feirste fadó. Píosaí beaga a dúirt Mícheál An Chorradáin – deise labhartha aige.

Fad: 00:06:29 Éist

---

Bhí a athair mór Cónall Eoghainín (Cónall Nellie Eibhlín Aodh Ó Duibheannaigh) agus a mhac, John, ag obair ag leagain na ráille don traein agus ag réabadh carraigeacha. Ba i dtús an chéid a rinneadh an obair sin.

Fad: 00:03:49 Éist

---

Obair an Earraigh - cuntas maith ar obair talamh. Ag rómhar an talamh le spád, dhá chineál oibre leis an spád – conlach le rómhar, an áit a raibh na preátaí le cur agus an domasach, an áit a raibh an coirce le cur. Bhí dhá chineál rómhair le déanamh.

Fad: 00:02:24 Éist

---

Ag leasú an talaimh: obair leathaigh, scáth bhuí agus obair feamnaigh.

Fad: 00:02:52 Éist

---

Na gléasanna / trealamh a bhí acu ag baint an fhómhair; speal ná corrán agus ag cur faobhair orthu leis an chloch fhaobhair. Bhí speal úr le casadh ar dtús.

Fad: 00:03:57 Éist

---

Cur síos ar thógáil cruaiche: pionnán, bacán, sceimeall (an áit a thosaíonn an chruach ag teacht isteach ar bharr na cruaiche). Draíóg mhullaigh: - sop féir a chuirtear ar bharr na cruaiche a stopann an fhearthainn ag dul síos fríd. Fód feannóige a thugtar ar an fhód mullaigh ar bharr cruach na móna. Maide Mullaigh: ar bharr díon tí. Focail nach bhfuil mórán sa chaint níos mó, reiteall: - líne ná ‘track’ a bhaintí lé spád.

Fad: 00:08:45 Éist

---

Cur síos ar a chuid ama i mBaile Átha Cliath. Obair thógála is mó a bhí John ach ba ghnách leis leoraí bhainne a thiomáint fosta thart fríd an chathair. D’oibrigh sé fosta i gClochar Bhan Rialta ag sábháil fómhar. Bhí cúpla fear eile ag obair ansin ina chuideachta. Cur síos ar an obair a rinne sé le linn an ama sin.

Fad: 00:09:15 Éist

---

Bhí sé féin costarnocht fosta go ndeachaigh sé ar fhostach go Tír Eoghain. Sin nuair a fuair sé péire brístí fada agus péire bróga. Nuair a thagadh sé na bhaile arís bhíodh sé iontach bródúil as béarla Thír Eoghain a bhí aige.

Fad: 00:00:55 Éist

---

Teach Hughie Néill in Mín an Leice ina dtéadh siad uilig isteach ann nuair a bhíodh Aonach Jack ar siúl, sin Teach Leo anois. Bhíodh bia agus deoch ar fáil ann.

Fad: 00:02:58 Éist

---

An Bás: Suip: Chuirtí an t-éadach, píopa agus mar sin a bhí fan mharbhán nuair a fuair siad bás. A chuimhne ar mhná caointe ag fairí.

Fad: 00:04:05 Éist

---

An t-aoibhneas a bhain sé as toradh a chuid curaíochta, na préataí agus an choirce. Is maith leis ag smaoineamh ar an am a chuaigh thart. Ní amharcann sé ar mórán teilifíse.

Fad: 00:04:10 Éist

---

Nuair a thosaigh sé ag caitheamh toitíní “woodbines”. Thosaigh sé nuair a bhí sé ar an scoil, d’iarradh siad cead ar an mháistir le dhul amach na leithris. Is iomaí a bheir an máistir orthu agus iad ag caitheamh.

Fad: 00:01:43 Éist

---

Bhain sé sult maith as an tsaol, tá saol maith aige anois ach is iomaí uair a ba mhaith leis lá amháin ón tsean am. An ragaireacht a bhíodh orthu san am sin. Bhí bróga acu don Domhnach nó dá mbíodh siad ag imeacht an Lagáin.

Fad: 00:02:43 Éist

---

Dhéantaí cleamhnas ag aonach an tsamhraidh ar an Chlochán Liath. Cleamhnas i Rann na Feirste.

Fad: 00:07:42 Éist

---

Comparáid idir an saol / an t-am / an Ghaeilge / nathanna cainte ansin agus an lá atá inniu ann. Níl léir de ann anois.

Fad: 00:03:59 Éist

---

Bhí na comharsan iontach maith dona chéile san am, bhíodh siad ag caint agus ag comhrá agus ag cuidiú lena chéile i gcónaí. A chuimhní ar seo. Tá athrach mór ar an saol anois. Thógadh siad na tithe san áit ar mhaith leo. Chaitheadh siad bóitheach na gcearc a thógáil fosta nuair a thógadh siad na tithe. Lena dheirfiúr an sean teach anois. Níor shíl siad san am go raibh an saol crua. Ní raibh mórán airgid ag duine ar bith. Bhí buachailleacht le déanamh nó bhí léir barr curtha agus chaitheadh siad uilig sin a dhéanamh.

Fad: 00:06:04 Éist

---

A bharúil faoin athrach mór atá tagtha ar an saol. Díoltar oiread ar bhróga anois (£60) agus a shaothraigh fear in séasúr iomlán in am John. Tá an mhaith agus an t-olc le feiceáil san athrach. Tá daoine ag dul thar a n-acmhainní. Tá daoine beo níos faide anois ná mar a bhí, bhíodh siad ag fanacht le litir as Albain roimh seo agus cúpla punt istigh ann lena bhfiacha a dhíol. Níl rómhair ar bith a dhéanamh anois. Níl suim ar bith ag an aos óg ann níos mó.

Fad: 00:04:34 Éist

---

Athrach mór ar an áit agus ar na daoine. Tá an Ghaeilge ag meath agus anois ní thuigtear na nathanna cainte nó na focail a bhíodh in úsáid san am sin.

Fad: 00:01:43 Éist

---

Saol eile ar fad a bhí ann san am sin, bhí an saol níos crua ach bhí siad ábalta cur suas leis. Chaitheadh siad imeacht ar imirce agus oibriú, ní raibh rogha ar bith acu. Measann sé nach mbeadh an aos óg ábalta a leithéidí a dhéanamh anois.

Fad: 00:02:13 Éist

---

Ag bordáil feamainne. Scáth Bhuí (leathach) a shéideadh an stoirm isteach na chladaigh san Earrach.

Fad: 00:07:01 Éist

---

Comharthaí aimsire, comharthaí ón fharraige, ón ghealach, ón ghrian agus óna hainmhithe agus na héanacha. Leagaint na spéire, cosa sa ghrian agus scamaill na spéire. Ceo báisteach an Fhómhair.

Fad: 00:07:03 Éist

---

Comhartha aimsire: Fáinne ar an ghealach.

Fad: 00:00:47 Éist

---

Comhartha aimsire / comhartha fearthainne: Grian ghéar láidir ar maidin, sé sin comhartha go bhfuil sí ag bruith fearthainne.

Fad: 00:03:01 Éist

---

Comhartha Aimsire: Caoirigh ar na cnoic ag teitheadh anuas go dtí na h-ísleáin comhartha go dtiocfadh an bháisteach ar feadh cúpla lá.

Fad: 00:00:28 Éist

---

Comhartha aimsire: Nuair a théadh na caoirigh suas go barr an chnoic ba comhartha é go raibh aimsir mhaith ag teacht. Comharthaí éagsúla: difir idir cith agus bailc. Cith agus Dealán.

Fad: 00:03:40 Éist

---

Oíche na gaoithe móire in 1946 - bhain sé an díon de theach pobail Anagaire, stoirm eile in 1927 a steall an díon de choláiste Rann Na Feirste.

Fad: 00:05:13 Éist

---

Laethanta na míosa ag baint leis an aimsir: Ruaiteacht An Mhárta - triomaíonn an talamh. Aibreán: Dara achan lá ó mo lá-sa amach a dúirt Naomh Bríd agus dúirt Naomh Pádraig achan lá ó m lá-sa amach. Scairbhe na cuaiche. Laetha lomartha loinn. An Bhealtaine: screig na Bealtaine. Féile Eoin: Bailceanna na Féil Eoin. Mí na Súil Buí. Meitheamh:-Mí Mheáin- Ná mol agus ná cáin an barr go dtí go dtéigh an mhí mheáin amach. Lúnasa: ceo bán an Fhómhair. Meán Fómhair: Gaoth na Féile Mícheáil. Laetha Na Réabhaigh:- D’iarr an tAibreán lá ná beirt breise ar an Mhárta leis an t-sean bhó a mharbh, sin an Riabhach an tsean bhó.

Fad: 00:07:27 Éist

---

Comhartha báis: nuair a thiocfadh an t-eala isteach a fhad leis an loch. Comhartha eile dá gcloistí trí bhuile ar an doras, trup casúir fan teach.

Fad: 00:04:32 Éist

---

Mallachtaí a deirtear a cuireadh i gcás Tragóid Bhaile Mhanúis agus in amanna eile.

Fad: 00:04:32 Éist

---

Sean uncail (Pádraig Pháidí) le John a dúirt gur fhoghlaim sé port óna sióga oíche amháin.

Fad: 00:01:37 Éist

---

Glór a cluineadh ag rá go raibh Dominic Óg a bhádh agus shábháil na comharsana é. Mheas daoine gur na síogaí a bhí ag scairteadh go raibh Dominic a bhádh.

Fad: 00:01:08 Éist

---

Áiteanna uasal ina raibh na sióga le feiceáil. Áit Cró na nUan, deirtí go mbíodh na slua sí le cloisteáil go minic ann, ag ceol agus ag caoineadh. Ní chreideann na daoine iontu anois.

Fad: 00:02:01 Éist

---

Slua síodh - Fear a cailleadh (bádh) agus bhí ceol le cluinstin ar feadh bliana ina dhiaidh sin.

Fad: 00:02:21 Éist

---

Máire Chonnachta agus na Filí Gan Iomrá as Rann na Feirste. Iomaíocht Filíochta idir Máire Chonnachta agus Séamus Ó Domhnaill – píosa ar dóigh filíochta.

Fad: 00:05:10 Éist

---

Ag imeacht go Meiriceá: Bád Shligigh a shuíodh ag béal Ghabhla agus phiocadh siad suas paisinéirí as Na Rosa agus Gaoth Dobhair, ar a mbealach go Meiriceá. A chuimhne ar a mbealach go Meiriceá. A chuimhne ar an ‘American Wake.’ Daoine go leor a d’imigh gan pilleadh níos mó.

Fad: 00:05:55 Éist

---

Cur síos ar an am a bhí sé ag obair in Albain agus ag siúl mílte ó fheirm go feirm agus ag luí amuigh ag taobh cruach féir san oíche nuair nach rogha ar bith eile acu. Bhíodh obair acu ag tanú na dtornapaí. Gheofá dídean in ‘model’ dá mbeadh conamar beag airgid agat. Chodhlaidh daoine ar na rópa in models. Bhí a gcuid bia féin le ceannach agus le cócaireacht acu.

Fad: 00:11:22 Éist

---

Na Gorbals: Na hÉireannaigh sna Gorbals i nGlaschú, bhí tithe tábhairne ansin ina mbíodh na hÉireannaigh istigh iontu.

Fad: 00:04:07 Éist

---

A chuimhne ar bhád Dhoire ‘An Rose’ nuair a bhí daoine, eallach agus cearca ar an bhád agus í ag dul go Albain. Bhíodh boladh iontach ar an bhád agus bhíodh daoine tinn uirthi.

Fad: 00:04:46 Éist

---

Seanchas an teaghlaigh: An scéal faoi mar a cheannaigh beirt dheartháir Séan agus Pádraig’ Ac Grianna as an Tearmainn Rann na Feirste ar £5 in 1736. Bhí 5 scilling de chíos sa bhliain air. Roinn siad an baile ina dhá chuid. Anois tá Carraig a’ Choill (taobh thoir den bhaile), na hAcairí (taobh thiar den bhaile), Tóin an Bhaile in íochtar an bhaile agus tá Barr an Bhaile.

Fad: 00:07:17 Éist

---

Ginealas/ Muintearas - ag gabháil chun gcúil sé glúin.

Fad: 00:02:55 Éist

---

Meath na Gaeilge: Measann John go bhfuil teanga na Gaeilge ag meath. Níl daoine ag comhrá níos mó agus má thagann sé ar ais, i mbéarla a bhéas sé nó Gaeilge na leabhar a bhéas ann.

Fad: 00:05:07 Éist

---

Tragóidí a tharla sna Rosa: Tragóid Bhaile Mhanúis - mianach a shéid agus maraíodh ocht gcloigeann déag agus cailleadh fear eile cúpla lá ina dhiaidh - naoi gcloigeann déag. Tragóid Árainn Mhóir nuair a cailleadh naoi gcloigeann déag in 1935.

Fad: 00:05:09 Éist

---

Tragóid a tharla thart fá 1890. Bádh beirt agus sábháladh triúr sa tragóid a bhí ag teacht ón Bhun Bheag agus cumadh amhrán fán tragóid. Ballindrait.

Fad: 00:04:20 Éist

---

Scéal fá fear óg eile a cailleadh – Joe, mac Thadhg Pháidí Nancy as Inis Oirthir, bádh é taobh leis an Bhun Bheag, measann siad gur thit sé as an bhád. Tharla sé luath sna 1900aí.

Fad: 00:05:05 Éist

---

Amhrán: Méilte Cheann Dubhrann a chum Séamus Mac Grianna.

Fad: 00:02:50 Éist

---

Logainmneacha: Ba Ceann Dubhrann sean ainm eile ar Rann na Feirste. Dúiche Dhonnachaidh Scaite sean ainm ar na Rosa.

Fad: 00:01:57 Éist

---

Scéal Bealach na Mine Buí: tógadh bealaí fríd na cnoic, tógadh bealach darbh ainm Bealach na Mine Buí in Rann Na Feirste. Díoladh na fir le min bhuí - sin an pá a bhí siad ag fáil.

Fad: 00:03:38 Éist

---

Logainmneacha agus áiteanna uasal sa cheantar - síogaí, táis agus taibhsí.

Fad: 00:06:24 Éist

---

Logainmneacha: An Poll Dóite i Rann na Feirste. Míniú ar an ainm agus an fáth a tugadh sin air.

Fad: 00:02:04 Éist

---

An ceol sa teaghlach: ceol ina dhream go mór ar thaobh a mháthar. In am a mháthar ní raibh cead ag mná ceol i dtithe damhsa.

Fad: 00:02:23 Éist

---

Ag gabháil trasna go Gaoth Dobhair ar an fhearsaid – caitheamh aimsire; damhsaí i nGaoth Dobhair agus cuid mhaith siopadóireachta.

Fad: 00:07:25 Éist

---

Caitheamh aimsire a bhíodh aige nuair a bhí sé i mBaile Átha Cliath agus na daoine a chastaí air, théadh sé ag damhsaí, bhí go leor le fáil i mBaile Átha Cliath.

Fad: 00:03:15 Éist

---

Damhsaí agus caitheamh aimsire. Damhsaí i nDún Lúiche, shiúladh cuid acu agus cuid eile ar rothair. Bhí bealaí garbh clocha ann.

Fad: 00:01:52 Éist

---