Gaeltacht, 02 Márta 1973

ff •/ Balar ar Qilecirl' Thoraigh le Sean 6 hEochaidh i', ,, ..,, ; ,1 Bhi sin ann agus is fada o bhi. Bhi Ri • na chd'naf i dToraigh fado shoin ar bh' ainm do Balar agus 'ba dh -e an rud a thug at conai ar an, oi lean mara seo sioca ir go dtearnadh tarnga ireacht an am amhain nae~ ri -~agfadh se go brach . mur ndlanan:iti 'a eo fein a dhunmharbha. Nf rabh aige ach an ·nfon amh~ i ~ agus lena s~bh~ i I ar ch la inn ar bith a bheith aioi chuaidh se go Toraigh agus th6g se -caislean mar dohe"in ar an chionn thoir den oile~n ar An Tor Mhor. Chuir se dha reag ban a coimhdeach agus chuir se c1og ar 'acn ordlach den chaislean agus da mbaineadh neach beo do cheann acu sea thosochadh an ·t -iom - Ian a bhuai leadh agus i bhfa itheadh na suil bheadh saighdiuirlBhalair uilig ar a mbonnai agus ans in nior bhaol don te a bheadh fan chaislean na cleiteacha a fhail leis slan. Dalta go leor eile da chineal shll Balar nach rabh contuirt ar bith ann go dtabhochadh a eo giorra shaoil do. Ins an am cheanna bhi fear • na chonai' i nDroim na Tineadh faoi • n Fhal Charrach thoir anseo ar bh' ainm do Gaibhidln - Gabha dubh comh maith agus a bhl sa tlr ina la. Bhi bo ag Gaibhidin a dtugad siad an Glas Ghaibhleanna uirthi agus bhiodh an bh6 seo ar a _ bleacht seisc comh maith is da mbeadh s i indh iaidh breith. Bhi s i an - tormasach ar fhorrach ach da bhfaghadh s r fear cineail bhithear ·a chur ina leith nach rabh oiread soitheach ins an taobh thoir den pharoiste agus a choinneochadh a bleacht. Ni nach ionadh bhi an bhd sea comh ct.framach ag Gaibhidln leis an ts~il a bh(istigh i-na chionn agus nuair a scaoi leadh se amach ar an fhear i ba ghrach leis fh~in a bhuachailleacht, amach o mur mbeadh priacail mtior air ag gaibhneoireacht agus da mbeadh, bh( fear ar leith aige leis an bhuachailleacht a dheanamh. Go dearfa duit ba ghrach le seanchaithe a ragur leas -dheirfiur do fhein i. Chualaidh Balar iomra ar an bhoin sea, agus dar leis gur dhona an mhaise do fhein e nach rabh b6 aige cosuil leithe seo. Chuir se cupla teachtaire go Droim na Tineadh • soir Ghaibhidin ~ deanamh go ndiolfadh se an bho leis ach ni scarfadh se leithe ar or na cruinne - nr nach ionadh. Dar leis ans in nach rabh d6igh ar bith ei le lena fhai I ach amh!iin a ghoid. Is iomaidh iarraidh a rinne se sin a dheanamh ach nior eirl leis. Bhi bodach mor eile 'na ch6naiar tlr mor ins an am cheanna ar bh' ainm do Ceannfhola agus bhi triue'mac aige - Dubh, Donn agus Fiann ab' ainm diofa. Chuir an t -athair • na chearta iad la amhain le claidhmheacha a ·fhai I deanta ag Gaibhidfn. "Dheanfaidh mise sin daoibh agus failte,' • arsa Gaibhidin, "ach fhad is bheas mise ag deanu na <gclaidhmtheach caithfidh fear C!gaibh ar a sheal suil a choinneail ar an Ghlas Ghaibhleanna agus an fear agaibh nach ndean sin i gceart agus tarlalonn rud ar bith di, dheanfidh mise an fear sin agaibh a dhithcheannadh in ait na mbonn. Ta sin cruaidh go leor, arsa siadsan, "ach dheanfaidh sinn ar ndlcheal I.'' Chuaidh Dubh amach leis an Ghlas Ghaibhleanna an chead la agus rinne se a bhuachailleacht go trathnona agus thug se abhaile I slan sabhailte. Rinne Donn mura gceanna an darna la-: Chuaidh Fiann amach leithe an tri'omhu..maidin agus n( g_h~achaidh se' i bhfad na gearr gur phi 11 se~ Ni'rabh Fiann oaol na guais air comh laidir leis an bheirt ei le, agus rinne se dearmad iarraidh ar an ghabha a chlaidheamh -sean a dh~anamh nfos eadtroime na cuid a dheartharnr:ha. Bhr beirt ag Ba lar a rabh a shui I acu a~ " an bhoin -Maol agus Mui log, agus a ;l·uathas·ar fhag Fionn amharc na bo sciob ·a~ bheirt laofa I. Thug siad slos ~r go traigh Bhaile an Easa agus bhi curach l ans in acu. agus thug siad an bho leofa go Toraigh. Chuir siad i dtfr i ansin in ait a dtugtar Port na Glaise air go dtl an la inniu. Nuair a tharraing Fiann ar an ait ar fhag se an Ghlas Ghaibhleanna nlrabh a tasc na tuairisc le fail aige: Rith se arais innseair Gh.aibhidin agus d'innis da"caide mar bhi'. "Bhail," arsa Gaibh·idln mur rabh an bho agat arise~ roimh thr( ladheanfaidh mise do dhith - c heannadh gan ceathru anama na taga 11. D' imigh Fio~n ansin ar thuairisc na Glas Gaibhleanna agus nuair a shroichidh setraigh Bhaile an Easa bhi scaifte fear ansin ag iomain. Thainig fear darabh ag imirt chuige, fear ar bh' ainm do Giall Dubh agus arsa seisean "Fan ansin go rabh an cluiche thart. Rachaidh mise leat ansin agus mur n elri iiomsa a fln duit nl bhfuidh fear ban ar bith r:. chloigeann de 1 ag cuachtCI ar a mhuin i mbraithlin aaus ea Bhalair i mbraithl(n eile ar a bhrollach. Bhi dealg ins an bhraithlfn, agus le hiomlait na farraige chaill an dealg a ghreim agus cait-eamh na paisdi amach ac:: an bhraithli'n ins an fharraige. Nior luaithe a bhuail siad ant -uisce na rinneadh dha ron Mag diofa i n -ait a dtugtar Sruth Deilge air 6n lcfsin go dtf'n la'inniu. Ta•na paistf ca i I lte,' • arsa Gia 11 Dubh. "Nr1: • arsa Fiann, "nfl siad uilig caillte t1 ;eo Bhalair slan sabhailte.' • Thug siad an leanbh go tir m6r, agus d' e'irigh leofa bean gh Iun a fhai I ans in le n'oileamha1nt. Chaitn s1 seal Je1s agus n( rabh bia ar bith dar tugadh dd n leanbh nar tugadh do•ach nrrabh maith ann. Ni rabh ann ach an scinide agus an ranaidhe agus ni rabh se' ag teacht i gcrann a chor ar bith. "Ta se comh maith againn an leanbh a thabhairt arais go Toraigh,' • arsa Gia II Dubh. na indhiaidh ar saothair. n (thiocfaidh se I gcrann go deo. Nn rud ar bith ar an tsaol is moa bfhearr le 3h(fhios ag Gia II Dubh go dtarlochadh seo agus d' iarr sear Fhionn a bheith faicilleach. Sheachain sea namhaid fada go leor ach fa dheireadh nig siad air gan mhothu la amhain. Bhi se an -tugtha don tseilg agus chaithead se moran ama sa ruaig ar na cairrfhiadh a bhl san am sin i nGleann Atha comhgarach di> Ghort A• Choirce. Bhl coi 11 idh mhor fhada fharrsainn ansin san am agus hh( si"lan ae'im rle achan chlneal. Is cosui I go rabh sear an chasan an la seo nach rabh se eolach air agus rinne siadsan luigheachan a chois an chasain agus ni'or mhothaigh se ariamh gur phreab siad amach as na toir agus rug siad air. Bhl fhios aige nach mbeadh ceathru anama aige le fail uatha agus in ait sin dhe an rud ad' iarr se orthu an ceann a steal I - adh de le an aon bhuille. Bh(cloch mhor gheal san ait a rabh siad agus chuir siad a cheann sios ar an chloich agus rinne Nuair a bhl an cluiche imrl, d' imigh an Balar na coillidh a fheiceail ag fas ar s iad mar d• iarr s~ orthu tharra ing fear acu buille da shleagh air agus steal! se an ceann de leis an aon bhuille. Ta an ch loch sin le feiceai I thoir faoi ; n bheirt agus ni'or stad siad go dteachaidh an oile5n. Is minic a chuir secrainn ar Fhal Charrach go dtrn lainniu. Ba dhe sin an deireadh a bhi ar athair eo Bhalair. siad go Min Larach. Bhl bad ansin ar an an oilecl'h a dheanamh go mbfheidir leis dorlainn agus chur siad an bad 'un sin a dh~anamh ach d'fheall air i gconai o· eirigh an stocach seo anlos • na fhear bhrea, agus ba dhe ant -ainm a bhaist siad air Lugh Lamhfhada. Baisteadh Lamhfhada air mar go rabh na sciath8in comh fada air agus go rabh se abalta cairriallacha a bhr0g a cheangal gan cromadh a char ar bith. Ni rabh fhios ag Lugh gurbh e eo Bhalair 0, ach btii fhiQS farraige agus thug a dtoiseach ar Thoraigh. Abair thusa leis ma bheir s<! cead don' a Ba ghairid a bhi' Maol agus Mui log ansin mna an naoidheanan sea a oiliUint nach fada go rabh coi 11 idh ag fa'"s agatsa ar rompu. "Anois,' • arsa Gia II Dubh le Fiann, tarainn ar Bhalair agus fiafraidh de caide' n chain a reiteochadh an bh6. "Bhail,' • arsa Balar leis an bhoin a fhail arais caithfidh tJ seacht seithe leathair a ithe fhad is bheas orlach de choineall uisc a doghadh ! D' innis Fiann do Ghiall Dubh caide mar bhl. "Bhail,' • arsa Giall Dubh, cuirfidh mise arm mo chloca dotacha agus racha idh me Ieat agus ni fhe icfidh aoineach beo me agus ma thei_d agat - sa na seithi a ghearradh cuirfidh mise i leataoibh iad, agus silfidh se gur tusa a d' ith iad. Bhl go maith agus nl rabh go hole, rinneadh amlaidh agus ar an bhomaite a rabh an choineall caite thainig Balar i lathair, agus bhl na seithl slogtha ag Fiann ma bfhi'or. "Tar chugamsa amarach,'' arsa Ba iar "agus ma chaitheann mo nlon adhastas na b.O chugat is leat I:• Tha · ig ·se arais innseair Ghia II Dubh am - "Anois,' • arsa Giall Dubh, "to\j .aidh mise liom thJ agus fagfaidh me istigh sa tseomra thLl ag nfon Bhalair. Ar an bhoma ite bheag a bhfe icfidh s r thutitfidh sri ngra leat, agus dean mO'r leithe agus abair leithe adhastar na bd' a chaitheamh chugat amarach... An maidin lathar na mht!rach thug Balar leis Fiann, agus nuair a thug se i lathair a nine~ chaith slant edhastar chuig Fiann agus nuair a chonnaic Balar sin chuaidh sear buile. "Ni tabh neart agam air, a athair,' • adeir si, "nach bhfuil fhios agat go bhfuil car lochtach i la'imh achan mhna r • 13 •eigean do Bha lar an Gh las Gha ibh - leanna a thabhairt arais d' Fhionn ansin, agus thug se arais go tir mor i innseair Ghaibhidin. Roimh bhliain on am sin thainig Giall Dubh arais innseair Fhionn agus d' iarr se air ( ar Fhionn) a bheith a theacht leis go Toraigh, na da bhfaghadh 13alat amach caid€ a tharlaigh ar an oi lean go gcuirfeadh sea ni'on fhein crgus an da'reag ban eile 'un bais. Chuaigh an bheirt go Toraigh an ofche sin, agus nuair a rugadh naoidheanan do achan bhean cuireadh an da 1 chloigeann de 1 ag isteach• i mbraithlin, agus cuireadh eo Bhalair i mbraithlin ar leith. Nuair a tharrain Fionn ar an bha 1 d bhl an da an oilean. Abair gur cuireadh do bhean ar na mallaibh agus gur mhaith leat dadtogadh cu id inteacht dena mna an paiste. Abairochaidh Balar leat ansin gur deacair dobhean ar bith da bhfuil ar an oi lean an paiste a thd'gai I agus gan paiste ar bith ag an bheann acu da gcuid fhein. Abair thusa leis go bhfuil se bhuaidh ag an phaiste seo bean ar bith a mbainfidh se di'go mbeidh do'igh uirthi a th0ga'i I in ait na mbonn. Cuirfidh mise isteach thu i gcuideachta na mban trathnona agus inn is daofa caide mar t8. Bhearfaidh tu an paiste don mhathair a che"ad uair agus bhearfaldh sise do bhean eile eagus cuirfear thart 6 bhean go bean ego bhfaigh an bhean dheirionnach {. Thug Fionn an'paiste do ni'on Bhalair ' sular shroichidh a hathair i. Thug~sise don bhean ·a ba neise die, ag mar dui rt me chua igh se" thart cfbhea, go bean gur rug an bhean dheirionna?\ \ • un bais agus mhionnaigh sean -cheaa aimsear a gheobhadh sego mbainfeadh sea chuiteamh astu. Cupla bliain 'na dhiaidh sin bhi' banis ar ti'r mor, agus ba dhe an gras a bh( ann ag na bafnnseacha san am sin nach mbriseadh duine ar bith an bia go n -ith - eadh Maol agus Mullog an chead ghreim. C~ bith a bhain daofa an iarraidh sea bhi siad mall a teacht agus d'eirigh lucht na bainnse an mhr fhoighdea~h. Bhr Lugh eo Bhalair ag an bhainis agus nuair a b'fhada leis a bhl na fir seo gan a theacht d'~irigh s~ na sheasamh agus duirt se go scoilteadh se fhein an bia daofa agus go dtiocfadh leofa tosu a chaitheamh na cuirme. Seal na dhiaidh sin shiul Maol agus Mullog isteach ar an doras agus nuair a choinnic siad go rabh an chuirim ar obair chuaigh siad ar buile agus bhlobair baint futhu siocair go sabhthar ag ithe agJS air agus nuair a btil sin deanta, n( ra.bh bean ar bith den da .. reag nach rabh 1lba~a an pa"iste a th0gail agus thoiligh Ba.l~r \ an paiste a fhagail acu. . . /, baint futhu siocair go r.abhthar ag ithe Bhlgo maith agus nlrabh go.lholc. agus ag ol agus gtn iadsan i la'thair. Chuir Giall domh na ~rainn agus n( rabh Ach leis an sceal fhada a dheanamh seam ar bith go rabh an choi 11 idh ar A goirid nuair a bhi a saith ite. 61ta acu an oilean a bade is~· in Eirinn agus ni'' · 1 agus •ach uile dhuine sd'ghach sathach rabh an chrann a dtiocfadh a ainmnid nach duirt Maol go rachadh an bhrideog leisean rabh ag fas innti. Ba.d,he sin .tnian_ 1 1' Nua_ir a chuala si~e seo thosaigh..si a .. croidhe 13halair agus ni rabh an fhear\ gholl agus a chaoineadh agus bh1 a cro1 in ELrinn a bhJ~camb sasta leis. ai; ~ a bhriseadh. D'fhiafraigh Lugh caide a bt< cupla bliain. Ba grach leis moran 9en la cearr nuair a choinnic se ag caoineadh a chaitheamh amuigh a siul frid an choill - f. Hinnsiodh do go rabh Maol agus idh agus ag amharc ar na era inn bhreaghtra Mui log a riald' an tir mar ag Balar Bhl an paiste a ghar mhac a teacht un ·) agus nuair a phoS'ai' lanuin og ar ti'r c inn go brea fasta agua; an da re'"ag ban mar go rabh se de cheart ag MaoI an a thabhairt aire mhaith do agus ba bheag bhrideog a thabhairt leis • na bhaile an an aois a bhl aige nuair a chuai·gh' se a chead oi'che ·agus ag Mullog an darna shiul, agus nuair a chuaigh ba ghrach hoiche. "Is mithid deireadh a chur leis le Fiann a thabhairt leis amach ar ghreim an nos sin,'• arsa Lugh Lamhfhada. laimhe. Bhi iarraidh acu sea a rabh Shiuil se caol direach • soir an bheirt sea teacht go tlr mar agus ca idea rinne agus bhagair se orthu na bonnal a bhaint seach an paiste a thabhairt leis. as caol direach 'na bhc:ile ar an eghaidhe fein, Lathar na mharach d' eiri' gaoth mhor agus bhi si comh trean agus nar fhag sian chrann 'na sheasamh i dToraigh. D' aithin 13alar go maith ans in gur coillidh dhraoidheachta a bhi sa choillidh agus bhagair se Fionn agus ar bhain do a un bais. D' iarr sear a chuid searbh - anta(suil a choinneail ar Fhionn agus nuair a ghabhfadh siad ea dhich - cheannadh in ait na mbonn gan ceathru anama na tagall a thabhairt d0: N( sasta a bhi Maol agus bhuai I se air a thabhairt droch theangtha do Lugh. Ni dhearn Lugh ach breith air agus a chur trasna ar a gh lun agus scoi It se an teanga ina chionn. Ghearr se poll cruinn _in achan cheann de na pluca aige ansin agus chuir se leath na teangtha amach ar na poill seo ar achan taobh. Tuilleadh ar leath. 8