Gaeltacht, 16 Márta 1973

~ DUCHAS Thit an buicead o' n c'hloich taobh amuigh de' n doras.. Phreab Maire Rua • na sul sa leabaidh. 3hf an chistin bheag i ndorachadas ach amhain cearnog de tlaith-sholas a bhl le feiceai I an ait a rabh an fhuinneog. Le sin bhuail seidean gaoithe taobh an ti, rinne buirtheach sa t-simleir agus chuir na creatacha ag g!iurascnaigh, Da lladh an fhu.inneog le sea i lleog cubhair 6' n chladach. Choisrioc Mairn lfe'in. "Go sabhalaidh Dia achan chreatuir ata ar an fharraige anocht,' • arsa sise. 3a e paidir na mban i gconal e nuair a d' eireochadh an stoirm i dtobainne agus a gcuid fear ar bharra na dtonn. Thainig seidean eile nfos treine agus chuir na balla( ar crioth. 3heirfea mionna go rabh se ag brath an teach a th6gai I o' n dubh-shraith. Ba ghnath le Maire muscladh i gconal da n-eireochadh an ghaoth sar. olche. Ohl eagla uirthi raimhe an stoirm; bhl fuath aici do' n fharraige. Thosaigh sf ag meabhru fa ofche eile fiche bliain raimhe sin - an oiche uathbhasach sin a ri nne sean bhean de brideoig tri mhl. Fuair a fear cheile, Micheal 6 Gallchoir bas amuigh udal an olche sin - amuigh ar Charraic a R6in. Maidin la ar na mharach d' iomchar siad a chorp anlos an casan 6' n tra agus d'fhag ar .urlar na cistineach e. Ni thiocfadh . lei moran a inse fa' n am sin - na mi on rudai amhain a sheas amach in a h-intinn - an plosa leathaigh a bhi i bhfastooh in a scabal, na sligeain bul . i gcupaidf a ch6ta farraige, na sruthanna saile ag sileadh 6 na c.huid eadaighe agus ag deanamh slodain ar an tairsigh - sin an doigh a thug siad Micheal na bhaile chuici. Cupla ml na dhiaidh sin rugadh a ... mac. Thug sf mionna nach mbeadh ~e na h-iascaire a choiche, agus ba mha1t~ a choinnigh sf an gealltanas sin. 3h1 Tomas o· Gallch6ir 'na stocach urradhanta laidir i gcionn a naoi mbliain d{)ay fa' n am seo ach n1or iarr se ait ar1amh c5 fhoireann ar bith ar an oilean. San am cheanna, bhi fhios aici go rabh a chraJ san fharraige .. To~adh fa'n chladach e. Thiocfadh leis bad a stiuradh agus an seol- a coinne~ilt)an go maith le fear ar bith ar an oilean. NI rabh se ach 'na ghasur nuair a rinne se ainm d6 fein i rasai' na mbad agus 'san am i lathair ni ra.bh year ramha comh maith leis ar an oilean. Ach oiche amhain nior chaith se amuigh leis na h-iascairi - amuigh ansin ag bun na speire na milt! 6 thalamh - an aj~ a chaith a sinnsear a shaol - an a1t a bhfuair a athair bas. Agus anois nuair a bhi an ghaoth ag buirthigh taobh amuigh bhr" se 'na chodhladh go • suaimhneach sa t-seomra bheag. N1 bheadh fhiachaibh uirthi bheith imnioch feasta. NI thainig sl chuici fein ariamh indiaidh bas Mlcheail agus da d' taradh a dhath ar a mac ni sheasochadh a era( if. _ ghabth ar an taobh sin ag teacht fe' n chupla thug si anuas a seal agus anlos rlo. chuir uirthi Ef. Chuir si a mear san "3hfu1I Tomas musca1lte?' • uisce coisreactha agus rinne comhartha D' amharc Sean 3ealach an tseomra. na croiche ar eadan a mic. "Fagfaidh "Caide ta contrailte?'. me an Solas lasta. 3eidh se • na Chuir sl an cheist ath uair. mharc agaibh nuair a rachaidh sibh ·'Ta bad Sheamuis Ui Duagain amach ansin. • • 3hi crith ar a gl6r. briste ar Charraic a Rain. Dimigh an bheirt acu sfos an casan Ta' n fhoireann ar an charraic . ag tarraingt ar an cheadh . a gcinn cram Ca ithfidh mu id du I amach.' ' acu in eadan na stoirme; 3h.i. sea ifte . "F b ·t • • ,..,h · M"· cruinn ar an cheadh . . 3hl na mna agus an oma1 e. u eir aire '· , · 11 bh" 'd • d · h · - - na pa1st1 ar fhoscadh an bha a a 1. ar a cu1 ea a1g e - co111n1onn mna . d 3 , na n-oilean a gcuid eadaighe ag a lalmh togth~ taobh na farra1ge o. h1 na i gconai no nil fhios acu ca h-uair fir na seasamh ag an phoinnte a a gheobhaidh siad scairt oiche. bfhuide amuigh, na tonntracha ag Fuair si giota paipeir i bpoll a bhaic, briseadh ag a gcosa agus 1ad ag .s1or las ar aibhleoig e agus shiul go dtl feachaint amach bealac~ na famage. an fhuinneog an ait a rabh an lochrann . Le sin chualthas e. Os c1onn crochta. Chas sl suas an buaiceas buirthP.ach na stoirme agus torman agus las e sul ar labhair si. scathmhar na dtonn, .chuala s1ad go - • • • . soi leir fir ag sca1rt1gh ar _chabha1r. Da mb1odh th1os agam go rabh Th'· . S • R a 1·steach f.a dheifre · • - . a1n1g ean y • • an sto1rm ag teacht d fhagfa1nn an h · t'r ei le do ·1eanstan. - ,..,h dh ' • h m LI In I last.a e. u_ea... se na m arc acu ·'Ta Tomas c)· Gallchoir anseo, amu1gh ans111. . ..,..,h · f'dh ·d b'd N.. I bh · s "" "h"'fh' · arsa se1sean. u e1r 1 mu1 a IObrh at .alllr dehan.I ._, I• IOS a1ge Mhicheail .Nlhoir linn no ta Sl eadtram go ra u1 ea e ra aici. . .. s - ag us furast a tharra111gt. top se ''Caide thici a dheanamh ' mar bheadh se ag fanacht ar an chuid arsa s ise. D' a ithneochta an · fhearg · · eile aontu leis. ina glor. ·'A, ndoighe ta fh1os ag "Glacfaidh muid bad Sheainin an t-saol nach dtig le. bad ar .bith dul Eoghain.'. Labhair Tomas go dana amach anocht.', eolasach. "T3 urlar leathan aici agus ''Caithfidh mu id du! amach.'' ,. I Ch · f- ,.. eireochaidh SI leis an bhuil e. Ulr I NI thiocfadh leis a dhath eile a ra. bad Mhlcheail Mh6ir slos olche mar seo 3'e dlighe an oileain e. Chaithfi' a theadh an meachon uirthi.' • iarraidh a dheanamh ar tarrthail nuair • 'Ta" n ceart aige a fheara .' • 3a a thabhairt. , • . ,, e Micheal Mor e fein a d' aontaig~ le Thiontaigh Maire air. Ca1de n Tomas Chuir sin deireadh leis an bh~int. ata, ag. m_o mhac sa le. seo." diospo"ireacht no b' e' Micheal M.?r ~n 3~1 p1ocha~ 1nt1 _l_e neart, fe~ge. fear farraige a b'Jeolaighe ar _an ~1le~n. N1. _ar Shean. amharn a bh1 s1 ag Togadh bad Shea~nin Eogha1~ o ~ a.it le1g111t amach a racht ach ~r ~n a rabh sl na lui agus a beal fu1~h1 chinniuint fein a bhrisfeadh cra1 mathar. ar an tr a. Saitheadh isteach na •. Sheas Sean ansin g~n focal .as • pionna iomartha. Fuarth~s na r_.?mha1 ar feadh bomaite. Ans111 labha1r se agus tarraingeadh anuas 1 go dt1 mare go stuamdha. "Ta fhios agat gur an Ian mara. Choinnigh na fir direach Tomas an t-iomroir is fearr ar an (. 3omaite amhain bhl siad na seasamh oilean. 'Se 'n fhoireann is fearr a ar an tra' tirim. An darna bomaite chaithfeas dul amach.'' bhl an t-uisce suas go dti a ngllin? 13hi troid ar siul in a h-intinn. nuair a bhrisfeadh an tonn ar an tra . . D' aethneochth9 e 6 na ruiceanna "Gabhaigidh iste ach inti a fheara . . in a h-eadan agus c5 na puislni teannta. Thug Micheal Mor an t-ordu. NI rabh An dtiocfadh lei fodhbairt a dheanamh na focla as a bheal nuair a bhl an do' na mac. Fuair Micheal bas amuigh fhoireabn in a n-ait, Sean Rua, Canal ansin agus b'e Carraic a Rain aris a O'l3aoighill, Eal)lonn Mac a 3haisd. bhi i gceist. Ach bhi pictiuir eile. le agus Tomas o· Gallchoir . 3' I ,. feiceail aici. 3hl Seamus O' Duagairl an fhoireann a bfhearr ar an oilean 1. amuigh ansin - e fein agus triur :J' iad a bhain rjisaf na mb@ ml comharsana - ag coinneailt a ngreim raimhe sin. 3hi Micheal M6r € fe1n ar ar an Charraic lorn. Agus ni rabh am ar an stiGr. Choinneochadh stuamd~acht bith le spairail. an aois cosc ar dhanacht na h-oige. · Shilfea go rabh fhios ag Sean cad Labhair Micheal lei3 na fir a bhl air a bhl si ag smaointiu. "Caithfidh ag coinneai I an bha1d cothro~. muid deifre a dheanamh. I gcionn · "Fan go dtaraidh aimE:lar. Ans111, uair a chloig beidh an Ian mara istigh nuair a bheirfidh mise an t-ordu, - be idh an charraic cumhdaithe ta'n brUigh amach I.'' am sin. Aimear an t-ainm a bheirtear ar Rinne Maire osna. "Musclochaidh an spas a thigeas nuair a b_hriseas .... m1 ~omas.'' arsa sise, "rachaidh na trl tonna mora ar an tra. Na tri se sios caol dlreach.'' tonna baite a bheirtear orthu seo. Chram Sean a cheann, thiontaigh Le sin thainig se, an chead se ar a shal agus shiul se amach ar · cheann acu. Thainig se isteach mar an doras gan focal a ra. bheadh cnoc dubh ann cumhdaithe le • •Caide ta conuailte a mhathair?'' blatha aitinne. 3hris se agus rith se Labhair Tomas o' n seomrai bheag anios an tra. 3h( obair ag na_fir a "Eirigh a leanbh ta bad Shea~uis ngreim a choinneailt ar an bhad no UI Duagain briste ar Charra1.c .a. bhi'n t-uisce go dt( na muineil orthu. Roin • ta an fhoireann ar an charra1~. Thainig an darna cean~ agu~ an treas Thainig a mac amach ag tarra1~gt ceann. Ans in tonn n1os lu n6 1ad ...'. a chuid eadaigh air fa deifre. Ch~1r. [l'e seo an t-aimE:lar bhithear ag du1I S ~ a·ir a chota farraige agus buata1s1 I · I . D" • • e eis. "Anois a fheara - n a111m e. ba le na atha ir i~d. • ... . 13hrua igh s iad an bad amach. bomaite, bh1 se re1dh. ,, a leanbh agus beidh mise Shaigh an fhoireann. a gcuid 1 , leis AN DALACH 13a e seo an t-am a ba mh6 contuirt. Da dtaradh ceann do na tonntracha m6ra sin orthu sul a bhfaigheadh siad glan ar shiul on tanalacht chatllfi iad. Seo chugainn (, ag teacht isteach mar bheadh ba Ila t I ann. Sheas an bad suas dlreach - shilfea go rabh sl ay titim siar agus a Deal fuithi. Anois bhl sl ar mullach na toinne - bhl sf taobh amuigh di - bhi an chead ct10ntuirt thart. Shlug an dorchadas I. Mhothuigh an mhuintir a bhi ar an ..chladach gliurascnach na ramhai. I gcionn tamaill nl rabh a dhath le cl.uiristin ach fuaim na dtonn agus buirteach na farraige arls. Chuaigh leath uair thart. 3hi an mhuintir a bhlthart fa'n chladach ag slor feachaint amach bealach na far.raiqe. Ni rabh focal da labhairt. "Ta Dia maith agus ta Mathair mhaith Aige.'' 3a i sean bhean a labhair i nglor plochanach ag tabhairt uchtaighe do' n mhuintir a rabh a gcuid fear amuigh ansin i mbaol a mbais. ·Le sin scairt gasur beag a bhl ar mhullach an bhalla. "Ta siad cai lite. Chonaic mise an bad ag dul slos. D~irigh an calla'n. Thosaigh na mna ag Cpoineadh. "Amaidighe: 3a I an tonn a chonaic se ag briseadh.' • Thainig an scajrt- ~. j>ean duine o' n ard OS cionn an :. Ch8idti. Seo chugainn i a fhear'a:.~ '<:Jeanaigidh reidh .•• Ach nlor chual.a Maire NI Gallchoir ach an chead scairt. L;g s( osna amhain aisti agus thit in a cnap ar an cheadh. NI bheadh sf imnioch ·a cholche arfs. 3hf fir ar an tra anois amuigh go dti' na muineil ag iomchar an bhaid agus an mhuintir a bhi inti suas os cionn mhairc an Ian marn. Sabhladh achandhuine. 3a e Tomas O' Gallch6ir an chead · fhear a leim amach. ·· ··ca bhfui I mo mhathair ?' • . [3a e an chead cheist a c hur ' se. ''Tafhios agam go rabh sl imnioch.'' Nfor tugadh freagra ar bith air. D' amharc se ar an mhuintir a bhl 'na seasamh thart agus a gc inn cram acu. Ansin dimigh se leis fa dheifre suas en casan go dtl an teach, an ait a rabh na comharsanal ag coiriu an choiro leabaidh na cistineach . Cupla la indiaidh torramh a mhathair, thainig Tomas an~as _ go dtl' n cead~ . an ait . ~ _rabh Micheal Mor na shu1 ag co1riu eanga1ghe. 3heannaigh siad do na chei le. Shiul Tomas go rabh se ag an taobh amuigh do' n cheadh. D' amha.r~ se ar feadh tamaill fhada ar an re1\1g taobh thall do, an ait a rabh uaigh a mh~tha~r. Thainig se anios fhad le .Micheal aris. Labhair se mar bheadh du111e ann a bheadh indiaidh muscladh. _ "D'tig liom ait a fhail ar do bhad imbliana. ra cu id eangach m' athar agam. Nior thug Micheal freagra air ar feadh. tam~ill. Ansin bhain se an snathadan as a bhea I. "3eidh ait. in mo bhadsa do mac Mhlcheail Ui Gallchoir am ar bith · a bheas fonn air dul amach'. 1 Le sin mhothuigh si torman eigin taobh amuigh de fuamanna na stoirme. Chuala si trup ar an t-sraid. :::lhi duine eigin ag iarraidh an laiste a thoghail. Cuireadh an doras isteach, sheid an ghaoth frid an teach , mhuscail si na h-aibhleoga bhl coihilte ar an teallach agus chuir blaidhre suas an t-simleir. 3hi toirt fir le feiceail ar an tairsigh. Ins an mharbh sholas d' aithin si Sean Rua, comharsa di agus an cara a b. fhearr a bh r ag Tomas ar an oilean. Chuir se a ghuala leis an doras agus bhruaigh amach . e 6' n line bhl ceanqailte san uisce. 3hi an bad ar t-s : ~ 1 1\,~ ~~ ,i;'I :;>,-~,, ineadan na · stoirme. " In ainm De, caide ta cearr. ·' nhl an t-uathbhas agus an eagla le sonru na gl6r. Thainig Sean anios agus sheas i lar an urlair. Le solas ' na tine thiocfadh lei tui le a fheiceai I ag si 1-eadh 6· na ch6ta farraige agus a chuid buataisl agus na builglni bheaga uisce ar s!rap a bhearad farraige a bhi ceangailte fe na smigead. Shonruigh sl go rabh gialL amhain do na chuid go dearg· le r6s 3hi fh1os aici ansin go dtainig se an casan o' n cheadh - bheadh an