Sonraí an Agallaimh

Ainm:	Donnchadh Ó Colla
Áit Chónaithe:	An Cheathrú Cheanainn, An Fál Carrach, Cloch Cheann Fhaola.
Áit Dúchais:	Inis Bó Finne

Dáta

Bailitheoir

sdgsdg

28/02/2006

Dónall Dinny Ó Gallachóir

08/05/2006

Dónall Dinny Ó Gallachóir

30/05/2007

Dónall Dinny Ó Gallachóir

23/02/2006

Dónall Dinny Ó Gallachóir

**Catagóir: An Nádúr**
Fochatagóir	Cur Síos
Oileáin	In am an chogaidh bhíodh a lán lastaí/airteagail ag dul isteach chun an oileáin ó bháid. Scéalta faoi sin, uair a chuaigh lasta rum isteach agus scéal eile faoi mhianach talúin a phléasc ach nár maraíodh duine ar bith. Bhí mianach talúin eile fosta amuigh ar an fharraige a tháinig chun talaimh. Fuarthas an sagart le paidir a rá agus d'imigh sé soir leis an tsruth sular tháinig sé i dtír, amach ó na tithe.
Oileáin	Rudaí stairiúla faoin oileán: Fuarthas rudaí ar an oileán a thaispeáin go raibh daoine ina gcónaí ar an oileán roimhe: snáthaidí déanta as cnámh, cupáin bheaga as cloch, sligeáin, bró as cloch eibhir. Tá báltaí iarainn ina luí ar an oileán fosta a scaoil na Sasanaigh, a bhí i mbád amuigh ar an fharraige, isteach ar mhuintir an oileáin mar spórt. Tá triúr acu ann. Tháinig mianach isteach ar an taobh thoir den oileán fosta sna scoilteanna i 'Scoilt an Chládaigh Fhuil / Aoil ?', bhí na daoine á choinneáil amuigh le maidí go dtí gur aithin siad cad é a bhí ann, ansin rith siad ar shiúl. Phléasc sé an tráthnóna sin ach níor déanadh scrios mór den oileán ach briseadh rudaí istigh ar an tír mór. Chroith sé achan teach ar an oileán agus briseadh cuid mhór rudaí. Phléasc sé poll mór sa talamh. Bhí mianach maighnéadach ann ina dhiaidh sin, cosúil le currach leis an béal buailte faoi, bhí sé sin iontach cóngarach do na tithe. Chuaigh siad chuig an sagart. Tháinig siad i dtír fosta ach amach ó na daoine.
Oileáin	Daoine ag fágáil an oileáin ó bhí am an Ghorta ann. D’imigh daoine go Meiriceá agus chun na hAstráile. D’imigh a bhunadh féin fosta. Bhí scéim ann do dhaoine le himeacht chun na hAstráile. Ní raibh Béarla ar bith acu ach d'éirigh go breá leo.
Oileáin	Saol an oileáin: Ag oibriú an talaimh. Ag cur feamnaigh ar an talamh ar na prátaí, ag baint feamnaigh thart fá Aoine an Chéasta. prátaí ba mhó a bhíodh acu. Na cineálacha prátaí a bhíodh acu. Bhíodh coirce acu agus bhíodh siad ag déanamh ceilpe fosta. Bhí teach ann ar a dtugtaí an Teach Dearg, bhíodh siad ag glanadh agus ag sailleadh scadáin ann. D’fhaightí scilling as bairille mór éisc a ghlanadh ann. Fear as tír mór a bhíodh ag tabhairt earraí ar ‘tick’ ar son na ceilpe. Thugtaí na beithígh amach chuig an cheárta le linn rabharta na Féile Pádraig.
Oileáin	D'éirigh go maith le lucht an oileáin i Meiriceá. Beirt de lucht an oileáin a bhí ina ndamhsóirí. Bhí sé féin 7 mbliana d’aois nuair a bhog a theaghlach anall chun an oileáin arís. A chuimhní ar an teach agus ar an tsaol a bhí acu thall i Meiriceá. ‘The Most Blessed Sacrament’ ainm na scoile ar fhreastail sé uirthi.
Oileáin	Tháinig Dinny amach go Machaire Rabhartaigh le dul ar scoil. Cur síos ar an lá ar fhág sé an t-oileán le teacht amach. Bhí sé ag stopadh i dteach in aice na scoile agus bhí cumha iontach air i ndiaidh an bhaile. Bhí dhá oide sa scoil, Seán Mór Hanraí as Gaoth Dobhair nó Croithlí agus Nóra Ní Earcáin as Gort an Choirce. Fear an oileáin a thugtaí ar Dinny. Cur síos ar a chuid ama ar scoil.
Oileáin	Socrú ar an oileán agus roinnt an talaimh: Ochtar de chlann Uí Cholla an chéad dream a shocraigh blianta ina dhiaidh sin agus bhí duine dá mhuintir féin ann, as Mín na Cuinge, agus roinneadh an talamh idir ochtar acu. Ar dhroim bheithígh a chuaigh siad isteach. Iascaireacht is mó a bhíodh acu ach ní raibh mórán eolais acu ar an cheird ar dtús. D’fhoghlaim siad de réir a chéile.
Oileáin	Bhí a lán timpistí ar an oileán, scéal faoi theaghlach ón taobh thoir den oileán a chuaigh amach agus bádh an t-iomlán, thart fá 1929. An t-eolas a bhí ag an sagart faoin timpiste. Stócach beag acu a bhí beo tamall ach a raibh gearradh mór ar a chos aige agus fuair sé bás ina dhiaidh sin. Scéal eile, faoi bhád a bhí amuigh ag iascairacht brádáin le beirt deartháireacha agus beirt chol ceathrair air agus a scoilteadh ina dhá leath le bád de chuid na Sasanach. Fuair siad uilig bás seachas fear amháin, tógadh sa deireadh é. Colceathar de chuid Dinny, Pádraig Ó Colla a bhí ann. Tógadh go Port Rois é.

**Catagóir: Stairsheanchas**
Fochatagóir	Cur Síos
Imeachtaí Áitiúla Eile	Mianaigh a tháinig isteach: Scoilt an Mhine (Scoilt an Chladaigh Fhuil). Scéal faoi mhianach a tháinig isteach agus a phléasc. Scéal eile faoi mhianach a bhí ina luí amuigh ar an fharraige ón chósta. Labhair cúpla duine de na hoileánaigh leis an tsagart Shields agus mar a d’imigh an mianach leis an tseol mhara.
Daoine Aitheanta go hÁitiúil	'Kingsley Porter' agus mar a d’imigh sé faoi dhálaí amhrasacha.
Daoine Aitheanta go hÁitiúil	Bhí Kingsley Porter agus a bhean ina gcónaí san áit is scoite ar an oileán i mbothóg cinn tuí déanta as cloch eibhir (granite). Thug sé £2 do gach duine ar an oileán sa dóigh is go mbeadh cead aige siúl áit ar bith ar an oileán. Bhí deartháir leis ina ealaíontóir agus bhíodh sé istigh ar an oileán ag tarraingt pictiúir. Oíche amháin bhi fir amuigh ag iascaireacht agus deirtear go raibh an solas ar siúl sa teach i rith na hoíche. Ar maidin chuaigh a bhean chuig a comharsa le rá leo go raibh a fear ar iarraidh, nuair a dúirt siad go rachadh siad á chuartú ní raibh sí á iarraidh sin. Chuaigh siad ar scor ar bith ach ní raibh se le fáil. Tamall ina dhiaidh sin, d’fhág sí an t-oileán le trunca mór a ghlac seisear fear lena thógáil. Mheas cuid acu gur sa trunca a bhí sé. Milliúnaí a deireadh muintir an oileáin a bhí ann. Ollamh a bhí ann in Ollscoil Harvard agus tháinig sé chun na hEorpa. Tá a theoiricí fein ag Dinny faoi seo uilig. Scéalta eile a chuala sé faoi Kingsley Porter a thaispeáin nach raibh sé marbh ar chor ar bith.
Tubaistí Áitiúla	Bád a chuaigh go tóin poill ar a bhealach go bá Bhaile an Easa. Shnámh athair Patrick Coll, fear ar a dtugtaí 'an stiller' air (Curran), chun talaimh ach chuaigh sé amach arís lena bhean a fháil agus bádh iad uilig. Scéal faoi fhear dárbh ainm Séamus Ó Colla (Jimmy John) a bhí ag gabháil isteach chuig an Chlochán oíche amháin ar dhroim bheithígh ach bádh é. Scéal faoi bhád darbh ainm 'Earl of Derby'. Bhí damáiste déanta den bhád, amach ó chósta Mhachaire Uí Rabhartaigh, tugadh go Learpholl é ach nuair a a shroich siad, thug siad faoi deara go raibh beirt fhear as Inis Bó Finne ólta ar an rum a bhí air. Bád eile, 1806, a d’fhág Sligeach le dul go Glaschú, bhí doineann iontach ann, maraíodh 72 duine. Cuireadh i nDoire iad.
Daoine Aitheanta go hÁitiúil	Scéal faoi Ruairí Mór, deirtear go bhfuair sé bás ar Inis Bó Finne le hocras i rith am an ghorta ach deir Dinny nach bhfuair. Bhí cónaí air in Inis Dúiche agus bhíodh sé ag taisteal go dtí an Fál Carrach. Scaoil na Sasanaigh lá amháin é ach d’éalaigh sé uathu.
Daoine Aitheanta go hÁitiúil	Scéal ó sheanbhean ar an oileán faoi 'Maolmhuire an Bhata Bhuí', fear a luadh i leabharthaí staire, tugadh bata mar bhronntanas ó rialtas Shasana. Oileán Uí Bhaoill. Scéal eile uaithi faoi bhád a tháinig isteach ar an trá agus gan a dhath uirthi ach pónaithe. Scéal eile faoi bhád a chuaigh go tóin poill agus bhí lucht óir uirthi. B'fhéidir gur bád de chuid an Armada a bhí ann. Ní bhfuarthas ór ariamh uaithi ach tá cloch ann a dtugann muintir an oileáin Cloch an Óir air.
Imeachtaí Áitiúla Eile	Scéalta faoi thimpistí a tharla de chuid den mhuintir óg a raibh aithne aige orthu. Buaileadh duine le carr agus scéal eile faoi stócach beag a cuireadh ar thine, caitheadh gásailín air. Scéal faoi fhear eile a chuaigh suas ar thraein le sioc a ghoid agus maraíodh é leis an leictreachas. Scéal eile faoi lá a raibh sé féin, a dheartháir agus cara leo sa pháirc. Thosaigh dream eile ag caitheamh cloch orthu. An dóigh ar thug sé orthu stopadh.
Imirce	Ag teacht ar ais 'na bhaile as Meiriceá, 29 Meitheamh 1938. A chuimhní ar Mheiriceá a fhágáil, ag amharc ar ais ar ché Nua-Eabhraic agus an bád ag tarraingt amach. Bhí aimisir chiúin ann. Casadh an ‘Queen Mary’ orthu agus iad ag teacht anall. Eachtra a tharla dó ar an bhád le fear a casadh air a choinnigh greim air amach os cionn an uisce. Seachtain a ghlac an turas go Moville agus ansin go Doire. Fuair siad an bus go Gort an Choirce ansin. B’éigean daofa fanacht ar tír mór cúpla lá sula raibh siad ábalta dul chuig an oileán. A chuimhní ar na daoine a casadh air agus a chéad radharc den oileán. A dhaoine muinteartha. An Ghaeilge agus an Béarla a bhí acu nuair a tháinig siad 'na bhaile chuig an oileán.

**Catagóir: An Pobal**
Fochatagóir	Cur Síos
Oideachas	Ag déanamh réidh le himeacht 'na choláiste thíos i mBaile Bhuirne, cuid de na daoine a casadh air ansin. Bhíodh sé ag teacht 'na bhaile ar saoire agus ag déanamh na hoibre a bhí le déanamh m.sh. na prátaí, feamnach, an mhóin, cochán. Bhí sé maith ag obair na speile. Cur síos ar uair amháin a bhí sé ag pilleadh ar Chorcaigh agus chaill sé an traein ó Bhaile Átha Cliath go Corcaigh. B’éigean do an traein mhall a fháil agus bhí sé 3 an chlog ar maidin nuair a shroich sé Corcaigh. Fear a casadh air a bhí ag iarraidh air a dhul leis. Bhí sé 14 bliana d’aois ag an am. Chaith sé 4 bliana ar an choláiste sin. Na daoine a bhí leis ina rang. Chailigh sé mar mhúinteoir. Chaith sé dhá bhliain i mBaile Átha Cliath ina dhiaidh sin. Chaith sé cúpla seachtain mar ionadaí i nDoire Chonaire agus iarradh air a dhul go Toraí tamall, chaith sé bliain agus 3 mhí istigh i dToraí. Ansin d’imigh sé go hAlbain.
Obair	Roinneadh an talamh i dToraí idir ochtar de chlann Uí Cholla, cur síos ar an obair a rinne siad ar an talamh idir rómhair, leasú agus ag cur phrátaí (pinks, banners agus prátaí gorma). Ag déanamh obair feamnaigh i ndiaidh meáin oíche ar Aoine an Chéasta. Bhí beithígh ag obair acu fosta. Bhíodh obair shéasúrach le déanamh. An dóigh ar thug siad faoin obair. Bhí meascán de ghaineamh agus créafóg sa talamh ar an taobh thoir den oileán, iontach maith le glasraí a fhás. Bhíodh siad ag baint ceilpe fosta agus ag iascaireacht scadáin agus na ngliomach.

**Catagóir: An Ealaín Bhéil**
Fochatagóir	Cur Síos
Logainmneacha	Logainmneacha – Scoilt an Duilisc Bhig. Tá tinne óir ina luí amuigh ón chósta faoin ghaineamh fosta, thit sé ó bhád na Sasanach agus iad ag tabhairt an óir amach chuig bád eile. Tobar Cheann na Trá, tá an tobar thíos sna clocha. Tá an trá ansin fosta agus na hainmneacha atá orthu sin – Ceann Thoir den Trá, Lár na Trá agus an Ceann Thiar. Tá an dá 'Cheann' sábháilte ach tá Lár na Trá iontach contúirteach. Creig Mhór Ceann an Trá ar an taobh thoir den trá. Briseadh soitheach éadaigh ar an chreig sin uair amháin. Fuair muintir an oileáin rópa leis na seoltóirí a thabhairt chun tíre ach bádh gasúr beag 12 bhliana d’aois a thit de dhroim an chaptaein agus é á iompair chun tíre. Cuireadh an gasúr beag ar an oileán. Droim na Trá – tá 3 chorp curtha ansin ó bhád a tháinig isteach i gceann de na Scoilteanna. Ba as an Bhreatain Bheag iad. Tá áit eile le cúpla ainm, Casán an Bháid ach dar le seanfhear a bhí ar an oileán gur Casán an Bháis nó Casán na gCorp a bhí air as siocair na ndaoine uilig a bhí á gcur uair amháin ar an oileán (muintir na tíre ina measc).
Logainmneacha	Tuilleadh logainmneaha: An Curr. Cladach an Bháchráin. Creig Charn na mBeach. Scoilt an Bhruscair. Scoilt an Bhuidéil. Scoilt Oileán na Marbh (an áit ar mharaigh na Sasanaigh go leor de na hoileánaigh). Scoilt na Ribe Ruaidhe (bheir na Sasanaigh ar chailín le gruaig rua ansin agus d’inis siad di dá n-insíodh sí cá háit a raibh na hoileánaigh i bhfolach, go spáráladh siad í ach ní sin mar a tharla). Scoilt an Droichid. Scoilt na dTor. Scoilt an Mhairnéalaigh. Loch an Líon (cailleadh fear ann uair amháin). Gob na Treoig (scéal faoi ghasúr a bádh). Oileán an Ghamhna. An Mhainnear. Scoilt na gCaorach. Poll na Séideoige. Buille Mhuilinn. An Scoilt Gheal. Uaigh Mháire na Maighdeoige. Scoilt Harry. Scoilt na bhFaochóg Mór. Rann na gCarn Dubh. Creig an Duibheannaigh. An Port Beag.
Logainmneacha	Tuilleadh logainmneacha. Ina measc, An Clochán agus an chúis ar tugadh an t-ainm sin air. An Barr. An Scraith. An Garradh Bán. An Páirc Úr agus an Talamh Scallta. An Mullach Bán. An Portach. An Tobar Mór. Port na Bothóige.
Logainmneacha	Oileán Inis Bó Finne agus a logainmneacha: Áit ar chúl an oiléain ar a dtugtar Oileán na Marbh agus scéal faoi chéad bliain ó shin nuair a chuaigh na Sasanaigh isteach. Chuaigh na daoine i bhfolach agus chuir na Sasanaigh ceist ar ghirseach óg amháin a bhí fágtha cá raibh an chuid eile de na daoine. D’inis sí daofa agus bhain siad an ceann di, mharaigh fear eile an fear a mharaigh ise. Tugtar Scoilt na Ribe Ruaidh (gruaig rua a bhí ar an ghirseach), ar an áit ar thit an fear a mharaigh í. Ach maraíodh na daoine uilig ar an oileán.
Logainmneacha	Seanchas ainm 'Inis Bó Finne'. Tá ceangal idir Inis Bó Finne i gConnacht agus an ceann seo le Naomh Colmán ag taisteal ó cheann go ceann. Tá scoilteanna sa talamh agus deirtear go raibh na haithreacha naofa as an Ardaí ann la amháin ar saoire agus gur leigh siad aifreann ann, chuir na daoine clocha thart air agus anois tá sean altóir ann. Tá scéalta difriúla faoin áit seo, altóir nó áit folaigh do na sagairt i rith am na bpéindlíthe, tá áit coimhéadta ann. Tá áit eile ar a dtugtar Scoilt na gColmán, measann Dinny gur ainmníodh seo i diaidh Naomh Colmán, gur seo an áit a dtagtaí Naomh Colmán chun tíre. Toibreacha an oileáin. Tréan uisce sna toibreacha. Tá loch mór thíos fúthu. Scéal fosta faoin dóigh a bhfuair an t-oileán a ainm ó chreig. Deir sé fosta gur bó an sean-ainm ar inis.

**Catagóir: An Duine**
Fochatagóir	Cur Síos
Reiligí Áitiúla	Bhí Mánaigh ar Oileán Dúiche thart ar an 7ú haois. Tá ballóga theach an phobail ansin go fóill. Tá reilig ansin fosta agus bhí an áit lán coiníní ach ní dhearna na coiníní riamh poll sa reilig. Scéalta eile faoin reilig.
Reiligí Áitiúla	An altóir atá déanta as clocha cruinne agus cros uirthi. Níl a fhios ag aon duine go díreach cá fhad a bhí an altóir ansin. Tá cloch ar an oileán a tugadh ó Inis Dúiche, bhí poll sa chloch fá choinne uisce coisricthe agus tá sé in Inis Bó Finne anois. Tá teach pobail ar Inis Dúiche atá déanta go neamhchoitianta, tá clocheochair ann agus fuinneoga iontach caol. Tá reilig ansin fosta agus cé go bhfuil an áit lán coiníní, ní dhearna ceann ar bith acu poll sa reilig ariamh. Corp fhir a fuarthas a bhí mar an gcéanna leis an dóigh ar cuireadh sa talamh é, bhí féasóg mhór fhada bhán air.
Reiligí Áitiúla	Ní raibh mórán reiligí ann ag an am, marbhfháisc an t-ainm a bhíodh ar an éadach a bhíodh ar an chorp. Bhí áit i Machaire Uí Rabhartaigh a chuirtí na coirp sa ghaineamh go dtí go mbíodh an lá maith agus iad ábalta na coirp a thabhairt isteach chuig an oileán. Bhí áit eile i nDroim na Tinne a dhéanadh siad na coirp a chur ann fosta. Thart fá 40 bliain ó shin, i dTóraí, bhí an fharraige ag tochailt isteach faoin talamh agus bhí na cnámha á dtabhairt amach. Dúradh go raibh corp ann fosta a bhí mar an gcéanna leis an lá a cuireadh sa talamh don chéad lá ariamh é. Thóg siad cró os a chionn.
An Óige agus Aois	Tógadh thall i Meiriceá é agus tugadh anall chuig an oileán é. Chuaigh sé go Machaire Rabhartaigh ansin le freastal ar an scoil, bhí scoil úr ann nach raibh foscailte ach seachtain nó coicís nuair a tháinig seisean amach ón oileán, cur síos ar an scoil. Bhí seanscoil acu roimhe sin le seomra amháin. Scéal faoi fhear agus a nia as Machaire Rabhartaigh a raibh beithíoch agus carr acu. Bhí siad ag tarraingt ar áit ar a dtugtaí Poll an Raithnigh, míle ón scoil. Ag tarraingt anuas clocha. TÁ BRISEADH SA TÉIP ANSEO, TÁ PÍOSA MEASARTHA DEN SCÉAL CAILLTE. Bhí siad ag obair do chonraitheoir ach sa deireadh thiar thall, ní bhfuair siad airgead ar bith.

**Catagóir: Nósanna agus Piseoga**
Fochatagóir	Cur Síos
Sagairt	Cumhacht shagart Mhic Phaidín. Bhítí ag déanamh poitín istigh ar an oileán. Scéal faoin lá a ndeachaigh an garda cósta isteach ar an oileán le teacht ar na daoine a bhí ag déanamh an phoitín. Scéal faoi stócach ar an Fhál Charrach a chuaigh a fhad leis an tsagart le hinsint dó go raibh sé lena scaoileadh an lá arna mhárach. Iníon an mhinistir a thosaigh ag gáire faoin tsagart lá amháin agus é ag siúl ar an bhealach mhór.
Comharthaí Báis	Scéalta faoi iascairí a chuaigh amach ar bháid agus a fuair comharthaí báis.

**Catagóir: Lonnú agus Cónaí**
Fochatagóir	Cur Síos
Lonnú agus Cónaí	Pisreoga na ndaoine ar an oileán: Chreidtí dá sábhálfá duine, go gcaillfí tú féin. Droch-ádh a bhí ann dá gcastaí bean rua ort ag dul ag iascaireacht. Bhí rud ann a dtugtaí an droch-amharc air.

Theme by Danetsoft and Danang Probo Sayekti inspired by Maksimer